Yerinden Yönetim Kuruluşları

Yerinden yönetim kuruluşlarının yer yönünden yerinden yönetim kuruluşları ve hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşları olmak üzere ikiye ayrılır. Yer yönünden yerinden yönetim kuruluşlarına kısaca mahallî idareler veya yerel yönetimler; hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşlarına ise kısaca hizmet kuruluşları veya kamu kurumları da denir.

Yerinden yönetim kuruluşlarını bir şema yardımıyla aşağıdaki gibi gösterebiliriz.

1. Yer Yönünden Yerinde Yönetim Kuruluşları ( Mahalli İdareler )

Yer yönünden yerinden yönetim kuruluşlarına “mahallî idareler” veya “yerel yönetimler” de denir. Anayasamız “mahallî idareler” terimini kullanmaktadır. Mahallî idareler Türk sisteminde üç tanedir: İl özel idaresi, belediye ve köy. Anayasamızın 127’nci maddesine göre,

“Mahallî idareler; il, belediye veya köy halkının mahallî müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları, gene kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzelkişileridir”.

Anayasamızın bu hükmünden yola çıkarak mahallî idareleri şu şekilde tanımlayabiliriz:

TANIM.- Mahallî idareler, il belde ve köy gibi belli bir yerde oturanların, yerel ve ortak ihtiyaçlarını karşılamak üzere, merkezî idarenin dışında, devletten ayrı tüzel kişilikleri bulunan, belli bir özerkliğe sahip olan, organları mahallî seçimle iş başına gelen kamu kuruluşlarıdır.

Mahallî idarelerin Anayasamıza göre, il (il özel idaresi), belediye ve köy olmak üzere üç çeşit olduğunu söylemiştik. Şimdi bunları görelim:

a) İl Özel İdaresi

İl özel idaresi, il sınırları ile çevrili bir coğrafi alanda yaşayan insanların orada yaşamalarından kaynaklanan ortak ihtiyaçlarını karşılamak için kurulmuş kamu tüzel kişiliğine sahip yer yönünden yerinden yönetim kuruluşudur. Her ilde bir il özel idaresi vardır. İl özel idaresinin başı vali, karar organı ise halk tarafından seçilen “il genel meclisi”dir. İl özel idareleri, 22 Şubat 2005 tarih ve 5302 sayılı İl Özel İdareleri Kanunu ile düzenlenmiştir. Bu kanunun 3’üncü maddesinde il özel idaresi, “il halkının mahalli müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idari ve mali özerkliğe sahip kamu tüzel kişisi” olarak tanımlanmıştır.

b) Belediye

Belediyeler 3 Temmuz 2005 tarih ve 5393 sayılı yeni Belediye Kanunu ile düzenlenmiştir. Bu Kanunun 3’üncü maddesinde belediye, “belde sakinlerinin mahalli müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idari ve mali özerkliğe sahip kamu tüzel kişisi” olarak tanımlanmıştır. Yeni Belediye Kanununa göre bir köyde belediye kurulabilmesi için, köy nüfusunun 5000’in üstünde olması gerekir (m.4). Türkiye’de 3216 adet belediye vardır. Belediyelerin belediye meclisi, belediye encümeni ve belediye başkanı olarak üç tane organı vardır. Belediye başkanı ve belediye meclisi belde halkı tarafından seçilir. Normal belediyelerin dışında bir de 16 adet büyük şehir belediyesi ile onların içinde büyükşehir ilçe belediyeleri ve ilk kademle belediyeleri vardır. Bu tür belediyeler ise, 10 Temmuz 2004 tarih ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanununa tâbidir.

c) Köy

Mahallî idarelerin en küçüğü ve en yaygını köydür. Bugün Türkiye’de 35 427 adet köy vardır. Köy, nüfusu 150’den fazla ve 2000’den az olan yerleşim yerlerinde kurulan kamu tüzel kişisidir. Köyün, köy derneği, köy ihtiyar meclisi ve muhtar olmak üzere üç tane organı vardır. Köy derneği köydeki bütün seçmenlerden oluşur. Köy ihtiyar heyeti ve muhtar köylü tarafından seçimle belirlenir. Köyler, 18 Mart 1924 tarih ve 442 sayılı Köy Kanunu ile düzenlenmiştir.

Ülkemizde şehir ve kasabalar mahallelere ayrılmıştır. Ancak mahallelerin bir tüzel kişiliği yoktur. Dolayısıyla bunların hak ve fiil ehliyeti yoktur; hak ve borç altına giremezler; hukukî işlemler yapamazlar.

2. Hizmet Yönünden Yerinden Yönetim Kuruluşları (Kamu Kurumları)

Hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşları çok çeşitlidir: Üniversiteler, TÜBİTAK, TODAİE, TRT, KİT’ler, PTT, İETT, EGO, ASKİ, Sosyal Güvenlik Kurumu, Orman Genel Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, vs. Hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşlarına “kamu kurumları” da denmektedir.

Hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşları, teknik bilgi ve uzmanlık isteyen belli bir hizmetin devlet ve mahallî idare tüzel kişiliği dışında örgütlenmesi ve tüzelkişiliğe kavuşturulması sonucu ortaya çıkan kuruluşlardır⁷.

Hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşlarına “kamu kurumları” da denmektedir. Kamu kurumları, devlet ve mahallî idareler dışında kalan kamu tüzel kişileridir.

Kamu kurumlarını şu şekilde tanımlanmaktadır:

TANIM.- Kamu kurumları, bir kamu idaresi tarafından kurulan ve kurucusunun vesayeti altında çalışan belli bir özerkliğe sahip belli uzmanlık alanlarında faaliyet gösteren kamu tüzel kişileridir.

Türleri.- Kamu kurumları çok çeşitlidir. Çok sayıda olan bu kurumlar genellikle, faaliyet konuları açısından tasnife tâbi tutulmaktadır. Bu bakımından kamu kurumları (yani hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşları) şu şekilde gruplara ayrılmaktadır:

a) İdarî Kamu Kurumları.- İdarî kamu kurumları, devletin yürütmekle görevli olduğu klasik kamu hizmetlerini gördürmek için kurduğu kamu kurumlarıdır. Örneğin Vakıflar Genel Müdürlüğü, Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü, Beden Terbiyesi ve Spor Genel Müdürlüğü gibi.

b) İktisadî Kamu Kurumları.- İktisadî kamu kurumları, ticaret, sanayi, madencilik, tarım ve bankacılık gibi ekonomik faaliyetlerde bulunmak üzere, kamu sermayesi veya kamu sermayesinin katkısıyla kanun veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak idarî işlemlerle kurulan ve işletilen tüzel kişilerdir. Bu tür kamu kurumları, Türk hukukunda, “kamu iktisadî teşebbüsleri (KİT)” kavramı altında toplanırlar. Anayasamızın 165’inci maddesine kamu iktisadî teşebbüsü, “sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak Devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıkları”dır. KİT’ler sermayesi doğrudan doğruya devlete ait olanlar ve sermayesi bir başka KİT’e ait olanlar olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Sermayesi doğrudan doğruya devlete ait olan KİT’ler, “iktisadî devlet teşekkülleri (İDT)” ve “kamu iktisadî kuruluşları (KİK)” olmak üzere iki tanedir. Sermayesi bir başka KİT’e ait KİT’ler de “müessese” ve “bağlı ortaklık” olmak üzere iki tanedir.

c) Sosyal Kamu Kurumları.- Sosyal kamu kurumları, insanların sosyal güvenlik, çalışma, sağlık, emeklilik gibi sosyal ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulmuş bulunan kuruluşlardır. Sosyal Güvenlik Kurumu ve Türkiye İş Kurumu gibi.

d) Bilimsel, Teknik ve Kültürel Kamu Kurumları.- Bilimsel, teknik ve kültürel kamu kurumları, bilim, teknik, kültür, sanat ve yüksek öğretim alanında faaliyet gösteren kamu kurumlarıdır. Örneğin üniversiteler, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE), TÜBİTAK, Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), Atatürk, Kültür, Dil, Tarih Yüksek Kurumu, Türk Standartlar Enstitüsü, TRT, Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü, Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü, vs.

e) Düzenleyici ve Denetleyici Kamu Kurumları: Bağımsız İdarî Otoriteler.- Bağımsız idarî otoriteler, sermaye piyasası, rekabet, radyo ve televizyon yayıncılığı, bankacılık gibi kamusal yaşamın hassas alanlarında düzenleme ve denetleme görevini yerine getiren, devlet adına icraî karar alma yetkisine sahip bağımsız ve kamu tüzel kişiliğine sahip nitelikte kuruluşlardır. Örneğin Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), Rekabet Kurumu (RK), Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu (eski Telekomünikasyon Kurumu), Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, Kamu İhale Kurumu gibi.

e) Kamu Kurumu Niteliğinde Meslek Kuruluşları.- Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, belli bir mesleğe mensup olanların müşterek ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin genel menfaatlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, meslek mensuplarının birbirleri ile ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hâkim kılmak üzere meslek disiplini ve ahlâkını korumak maksadı ile kanunla kurulan ve organları kendi üyeleri tarafından kanunda gösterilen usûllere göre yargı gözetimi altında, gizli oyla seçilen kamu tüzel kişileridir. Bunlara örnek olarak, Barolar, Tabip Odaları, Diş Hekimleri Odaları, Veteriner Odaları, Eczacı Odaları, Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları, Mühendis ve Mimar Odaları, Ziraat Odaları, Esnaf Odaları ve bunların birlikleri sayılabilir.