İlköğretim ve Ortaöğretim Reaktif ve Proaktif Saldırganlık: Okul Psikolojik Danışmanlarının Görüş ve Yaklaşımları

Aslı UZ BAŞ

Zekavet KABASAKAL

Fatma Selda ÖZ

Saldırganlık araştırmacılarca uzun yıllardır farklı şekillerde sınıflandırılmakla birlikte, yaygın sınıflandırmalardan biri reaktif (düşmanca) saldırganlığa karşılık proaktif (araçsal) saldırganlıktır. Proaktif ve reaktif saldırganlığın farklı sosyal-bilişsel işleme mekanizmaları, potansiyel şiddet ve davranım bozukluklarıyla ilişkilerine dair farklı özellikleri ve farklı gelişimsel hikayeleri olduğu görülmektedir.Reaktif saldırganlığın kuramsal çatısı früstrasyon-saldırganlık modeline dayanmaktadır (Berkowitz, 1989). Reaktif saldırganlık derhal ve muhtemelen yanlış algılanan bir tehdide yönelik öfkeli, otomatik ve savunucu bir tepkidir (Hubbard, Dodge, Cillessen & Coie, 2001). 

Sosyal bilgiyi-işleme modeline göre, reaktif saldırganlar sosyal uyarıcıları ve arkadaşlarının belirgin olmayan davranışlarını yanlış anlamak ve bu davranışlara düşmanca niyetler yüklemek eğilimindedirler (Crick & Dodge, 1996). Proaktif saldırganlığın kuramsal temeli sosyal öğrenme kuramına dayanmaktadır.Proaktif saldırganlık dışsal pekiştireçler tarafından kontrol edilmektedir. Reaktif saldırganlıktan farklı olarak, proaktif saldırganlık duygu yüklü değildir ve tehdide yönelik savunucu bir tepkiyle karakterize değildir. Onun yerine, oldukça organize, soğukkanlı ve kasıtlı bir davranış olarak tanımlanır (Hubbard, Dodge, Cillessen & Coie, 2001). 

Sosyal bilgiyi-işleme modeline göre, proaktif saldırganlar, saldırgan davranmanın, olumlu sonuçları beraberinde getireceğine inanırlar (Crick & Dodge, 1996). Yıkıcı, merhametsiz ve içselleştirilmiş doğasından dolayı genellikle iki saldırganlık alt tipinin daha ciddi olanı şeklinde değerlendirilir. Reaktif ve proaktif saldırganlık farklı önleme ve müdahale yöntemleri gerektirmektedir. Saldırgan davranışın alt tiplerinin tanımlanması farklı müdahale yollarının geliştirilmesi bakımından gereklidir. Etkili olarak tepkide bulunmak için, tüm okul personelinin saldırganlık alt tipleri ile bağlantılı önleme ve müdahale yöntemleri konusunda uygun şekilde bilgilendirilmeleri ve eğitilmeleri önem taşımaktadır (McAdams & Lambie, 2003). 

Araştırmanın Amacı 

Bu araştırmanın genel amacı, ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarında reaktif ve proaktif saldırganlığın yaygınlığını ve bu saldırganlık türlerini okul psikolojik danışmanlarının ne düzeyde tanıdıklarını, bu saldırganlık türlerine yönelik hangi önleme ve müdahale yaklaşımlarını sergilediklerini değerlendirmektir.Bu genel amaç çerçevesinde ayrıca, reaktif ve proaktif saldırganlıkta görülen cinsiyet farklılıklarının, bu saldırganlık türlerinin hangi ortamlarda daha çok sergilendiğinin ve yıllar içerisinde görülme sıklığındaki eğilimlerin okul psikolojik danışmanlarının görüşlerine göre değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. 

Yöntem 

Araştırmanın çalışma grubunu İzmir ili metropol ilçelerinde bulunan ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarında görev yapan 208 (152 kadın, 56 erkek) okul psikolojik danışmanı oluşturmaktadır. Katılımcıların yaşları 24 ile 55 arasında değişmektedir (X=38.38, sd=5.71). Araştırmada veri toplama aracı olarak araştırmacılar tarafından konu ile ilgili önceki çalışmalar dikkate alınarak geliştirilen bir anket kullanılmıştır. Anket, reaktif ve proaktif saldırganlığın göreceli sıklığı, görüldüğü ortamlar, cinsiyete göre yaygınlığı, yıllar içerisinde görülme sıklığı eğilimleri ve okul psikolojik danışmanlarının konu ile ilgili bilgi düzeyleri, önleme ve müdahale konusundaki yeterlik algıları ve sundukları hizmetleri değerlendirmeye yönelik 15 maddeden oluşmaktadır. 

Ayrıca katılımcıların yaşı, cinsiyeti, hizmet yılı, mezun oldukları bölüm ve görev yaptıkları eğitim kademesine ilişkin veriler toplanmıştır. Verilerin analizi aşamasında, araştırmacıların anket  sorularına vermiş oldukları yanıtların değerlendirilmesinde çapraz tablolar kullanılmış, eğitim kademesine, hizmet yılına ve mezun olunan bölüme göre karşılaştırmalar iki değişken için χ² (kikare) testi ile yapılmıştır. 

Bulgular 

Araştırma sonuçları okul psikolojik danışmanlarına göre en sık görülen saldırganlık türünün reaktif saldırganlık olduğunu (% 68.1); bir öğretim yılı boyunca birçok (5’ten fazla olay) reaktif saldırganlık olayının (% 58.2), buna karşılık birkaç (2-5 olay) proaktif saldırganlık olayının (% 84.1) gözlendiğini; reaktif saldırganlığın en çok okul koridorlarında (% 47.1), proaktif saldırganlığın ise en çok okul dışında (81.7) sergilendiğini; reaktif saldırganlığın yıllara göre artmak eğiliminde olduğunu (% 57.6), proaktif saldırganlığın ise aynı sıklıkta görülme eğiliminde olduğunu (% 80.5); okul psikolojik danışmanlarının % 61.5’inin reaktif saldırganlık konusunda, % 83.2’sinin ise proaktif saldırganlık konusunda bilgi düzeylerini kısmen yeterli algıladıklarını; son olarak iki ayrı saldırganlık türüne yönelik önleme ve müdahale yaklaşımları açısından okul psikolojik danışmanlarının % 82.1’inin reaktif saldırganlığa yönelik, % 90.3’ünün ise proaktif saldırganlığa yönelik kendilerini kısmen yeterli algıladıklarını göstermektedir. 

Okul psikolojik danışmanlarının reaktif saldırganlığa yönelik olarak sundukları başlıca hizmetler ailelere yönelik hizmetler (% 86) ve bireysel psikolojik danışma (% 68), proaktif saldırganlığa yönelik olarak da benzer şekilde ailelere yönelik hizmetler (% 92) ve bireysel psikolojik danışmadır (% 63). Bunun yanında araştırma bulguları, daha sık gözlemlenen saldırganlık türü oranları, gözlemlenen reaktif saldırganlık olay sayıları, reaktif saldırganlıkta gözlemlenen cinsiyet farklılığı, iki saldırganlık türünün yıllar içerisinde görülme sıklığı eğilimleri ile saldırganlık türüne yönelik sunulan hizmetler açısından eğitim kademelerine göre anlamlı farklılıkların olduğunu göstermektedir. 

Sonuç ve Öneriler 

Araştırmadan elde edilen sonuçlar, ilköğretim ve ortaöğretim okullarında daha sık görülen saldırganlık türünün reaktif saldırganlık olduğunu, reaktif saldırganlığın özellikle ilköğretim okullarında oldukça yaygın olduğunu, erkeklerin her iki saldırganlık türünü daha çok sergilediğini, kızlarda saldırgan davranışların ortaöğretim düzeyinde artmak eğiliminde olduğunu göstermektedir. 

Diğer taraftan okul psikolojik danışmanlarının çoğunluğunun her iki saldırganlık türü hakkında yeterli bilgi düzeyine sahip olmadığı ve sergilenmesi gereken önleme ve müdahale yaklaşımları hakkında kendilerini yeterince donanımlı algılamadıkları anlaşılmaktadır. Sonuçlar bir bütün olarak değerlendirildiğinde, saldırganlığın okul çağındaki çocuklar arasında önemli bir problem alanı olması nedeniyle, okul psikolojik danışmanlarının farklı saldırganlık türlerini tanımaları ve saldırganlık türlerini dikkate alan uygun önleme ve müdahale yaklaşımları konusunda gerekli eğitimlerle desteklenmeleri gerektiğine işaret etmektedir.