HAYVANLARDA ÜREME

A) Omurgasız Hayvanlarda Üreme

Omurgasız hayvanların bazılarında cinsiyet ayrılmamış olup, bir birey hem erkek hem de dişi organı bulundurur.böyle hayvanlara hermafrodit denir. Sürüngenlerde ise özel bir üreme organı yoktur.Vücudun birçok yerindeki hücreler bölünerek gametleri meydana getirebilirler.

Parazit yassı kurtlar (Tenyalar) kendi kendilerini dölleyerek çok hızlı üreyebilmektedirler.

Toprak solucanları hermafroid oldukları halde kendi kendileri dölleyemezler.Üreyecekleri zaman iki hayvan çiftleşerek birbirini döller.İstiridyeler de ise aynı bireyde bulunan erkek ve dişi organlar farklı zamanlarda olgunlaşarak yine yabancı döllenme yapılır.

Eklem bacaklılar ve böceklerin tamamı ayrı eşeyli hayvanlardır. Bir kısmı partenogenezle ürerler. Büyük çoğunluğu döllenmiş yumurtalarını dış ortama bırakırlar. Döllenme çiftleşme sonucu vücut içinde olur. Yumurtlar dış ortamda geliştikleri için büyüktürler.

Bal arılarında, eşek arılarında, karıncalarda, bazı çekirge ve kelebeklerde, yaprak bitleri ve su pirelerinde (Daphnia) partenogenez ile üreme görülür.

Partenogenez olayının esası, yumurtanın döllenme olmadan gelişerek tam teşekküllü yeni bir bireyi (Haploid birey) meydana getirmesidir. Bu bireyler genellikle erkeklerdir. Aynı zamanda yumurtaların bir kısmı da döllenerek diploid dişileri meydana getirirler.

Bal arılarının üremesi yanda özetlenmiştir. Erkekler haploid olduğu için spermleri mitozla oluştururlar. Kalıtsal farklılık hem erkek hem dişilerde görülür. Çünkü yumurtalar mayoz bölünme ile oluşturulur.

Arıların erkeklerinde her karakter için birer gen bulunduğundan çekiniklik söz konusu değildir. Bu sebepten yumurtalarda ya da yumurtanın gelişmesi esnasında oluşabilecek bir mutasyon erkek arının dış görünüşünde hemen belirir, çekinik kalamaz. Dişilerde, mutasyon geni çekinik ise ilk dölde görülmeyebilir.

Kraliçe (ana) arı,erkek arıyla yılda bir defa çiftleşme uçuşuna çıkar ve aldığı spermleri kendi vücudundaki bir torbada yıllarca saklar. Yumurtalarını çıkarırken torbanın ağzını bazen açar, bazen büzer.böylece bazı yumurtalar döllenir, bazıları döllenmez. Döllenenlerden dişiler gelişir. Dişi embriyoların bazıları ana arı tarafından özel olarak beslenir. Bunlar yeni ana arıyı meydana getirirler. Özel besin alamayan dişiler kısır olup, işçi arıları oluştururlar.

1.Haploid (İsteğe Bağlı) Partenogenez: En çok bilinen partenogenez biçimidir. Yukarıda anlatılan bal arılarının üremesi buna en iyi örnektir. Haploid yumurtalardan (döllenme olmadan) erkek bireylerin gelişmesi şeklindedir. Döllenenlerden ise dişiler gelişir.

2.Diploid (Zorunlu) Partenogenez: Bazı türlerde partenogenezle sadece diploid dişiler meydana gelir. Çünkü burada döllenme olmadan gelişen yumurtalar mitozla oluşturulmuşlardır. Erkekler normal yumurtanın döllenmesiyle oluşan diploid fertlerdir. Kromozom sayısı değişmediği için buna "diploid partenogenez (zorunlu partenogenez)" denir. Su pirelerinde (Daphnia) görülür. Kışa dayanıklı bireyler oluşturulur.

Bazı hayvanların yumurtaları insanlar tarafından kimyasal ve mekanik uyarıcılarla uyarılarak gelişme başlatılabilir. Buna "deneysel partenogenez" denir.

Bazı omurgasızların hayat devrinde hem eşeyli, hem de eşeysiz üreme beraber görülür. Eşeysiz üreyen bir döl, eşeyli üreyen bir döle değişerek hayat devri tamamlanır. Buna metagenez (döl almaşı) denir.

Obelia kolonisinde ve Deniz analarında metagenez görülür. Bu hayvanlarda gametler suda döllenerek zigotu oluşturur. Zigot gelişerek planula larvasını meydana getirir. Planula yüzerek bir yere tutunur. Burada büyüyerek hidra'ya benzeyen bir birey haline gelir. Bu birey enine bölünmelerle eşeysiz olarak ürer ve genç deniz analarını oluşturur. Bunlardan da ergin bireler gelişir. Oluşan ergin dişi ve erkekler gametleri oluşturarak eşeyli üremeyi sağlarlar.

Böcek türlerinin büyük çoğunluğu gelişmeleri esnasında başkalaşım (metamorfoz) geçirirler.

Çevremizde gördüğümüz tırtılların (kurtçukların) çoğu bir böcek türünün larvası olup, farklı bir hayvan türü değildir. Larva halinde bir müddet beslenen canlı, koza halinde katılaşır. Bir süre sonra ise kozadan ergin birey çıkar.

B) Omurgalı Hayvanlarda Üreme

Omurgalıların hepsi ayrı eşeylidir. Eşey bezleri gelişmiştir. Hiçbir omurgalı grubunda eşeysiz üreme yoktur.

1.Gametlerin Oluşumu (Gametogenez): Hayvanların büyük çoğunluğunda erkek ve dişi birey ayrı ayrı olduğundan, dişiden dişi gamet, erkekten erkek gamet oluşturulur. Omurgalılarda gametler, üreme organındaki diploid (2n) eşey ana hücrelerinin mayozla bölünmesinden meydan gelir. Eşey organlarına gonad, eşey ana hücrelerine de gametogonyum denir. Bütün canlıların gametleri ister mayozla oluşsun, ister mitozla oluşsun mutlaka haploid (monoploid) kromozomludurlar.

a) Sperm oluşumu (Spermatogenez): Sperm, erkek gamet olup, erkek üreme organındaki (testisler) eşey ana hücrelerinin (spermogonyum) mayozla bölünmesinden meydana gelirler. Spermler hareketli olup, yumurtaya göre çok küçüktürler (Omurgalılarda en az 200 defa küçüktürler). Sitoplazmaları çok azdır. Her spermogonyumdan 4 adet sperm meydana gelir.

Hücrenin baş kısmındaki akrozom spermin yumurta zarını eriterek, sperm çekirdeğinin yumurtaya girmesini sağlar. Çekirdek genetik bilgiyi taşır. Boyun bölgesinde, başlangıçta iki tane sentriol vardır. Bir tanesi farklılaşarak kamçıyı oluşturur. Ayrıca boyun bölgesinde dizilmiş bulunan mitokondriler sperme enerji sağlayarak "motor" görevi yaparlar. Kuyruk gövdenin devamı olup, spermin sıvı ortamda yumurtaya doğru hareketini sağlar.

Spermler yumurtaya oranla dağima fazla miktarda oluşturulurlar. Çünkü hareket ederek yumurtayı bulması gereken onlardır. Spermlerin ömürleri çok kısadır (ortalama 2-5 gün kadar).

b) Yumurta oluşumu (Oogenez):Yumurta dişi üreme hücresi olup, "ovum" adını alır. Dişi üreme organı olan ovaryumlardaki diploid eşey ana hücrelerinin (Oogonyum) mayozla bölünmesinden meydana gelir. Bir Oogonyumdan ancak bir yumurta oluşur. Diğer üç hücre daha küçük olup, döllenme özelliğine sahip değillerdir. Bunlara kutup hücreleri denir. Parçalanarak atılırlar. Oluşturulmalarının sebebi, yumurtanın kromozom sayısını yarıya indirmektir.  Daha küçük olmaları sitoplazma bölünmesinin eşit olmamasındandır. Sitoplazmanın çoğu yumurtada kalarak, daha sonra zigot için besin kaynağı (vitellüs) oluşturur.

Yumurta hareketsiz olup, sperme göre çok büyüktür(İnsan yumurtası 0.1 mm, kurbağa yumurtası 2 mm,tavuk yumurtası 3 cm, deve kuşu yumurtası 15 cm çapındadır). Büyük olması besin maddesi (vitellüs) taşımasındandır. Gelişmesini dış ortamda yapan canlılarda yumurta çok daha büyüktür. Yumurtalar spermlere göre daha az sayıda oluşturulurlar. Mesala; Kivi isimli kanatsız kuşların dişileri yılda ancak biryumurta yaparken, erkekleri yüzbinlerce sperm oluştururlar.

2.Döllenme ve Çeşitleri:Sperm ve yumurtanın sıvı bir ortamda birleşerek, tek çekirdekli bir hücreyi oluşturmalarıdır. Bu diploid hücreye zigot denir. Canlının kromozom sayısı gametlerde yarıya indirilmişti. Döllenmeyle tekrar eski sayısına çıkarılır.

Ancak döllenmede sperm ve yumurtayla getirilen genler zigotta yeni bir kombinasyon oluştururlar. Gametler aynı canlıdan bile oluşsa farklı genetik bilgi taşıyabilirler. Döllenme için yumurta kimyasal bi madde salgılayarak, spermin kendisine doğru hareketini sağlar. Yumurtaya ulaşan birçok spermden ancak bir tanesi yumurtayı dölleyebilir.

Spermin ucundaki akrozom enzimleri yumurtanın zarını eritir ve spermin baş kısmı yumurtaya girer. Bu sırada yumurtanın dış kısmında döllenme zarı meydana gelir. Bu zar bir başka spermin yumurtaya girmesini engeller.

Döllenme olurken yumurtanın stoplazmasında iki haploid çekirdek birleşerek diploid çekirdeği oluştururlar. Oluşan zigot hemen mitozla bölünmeye başlar. Bundan sonra oluşan hücrelerin kromozom sayısı ve yapısı aynıdır. Zigotun bu şekilde bölünmesi ve hücrelerin farklılaşmasıyla yeni canlı meydana gelir. Bu olaylara gelişme denir. Döllenme olayı ya su içinde yada ana vücudunda gerçekleşir.