Arketip Teorisi (Toplumsal Bilinçaltı)
Carl Gustav Jung
Toplumsal Bilinçaltı Teorisi, isviçreli ünlü psikyatr ve analitik psikolojinin kurucusu olan Carl Gustav Jung tarafından bulunmuştur. Jung bir dönem Freud’un öğrenciliğini yapıyordu ve Freud onu veliahtı olarak görüyordu fakat aralarındaki fikir uyuşmazlığı onların yollarını ayırmıştır ve Jung sonrasında kendi kişilik ve bilinçaltı kuramlarını oluşturmuştur. Jung’un en dikkat çeken çalışmasıysa kollektif bilinçaltı veya diğer adıyla arketip teorisidir.
Arketip, psikoloji literatüründe, algılamamızı örgütleyen, bilinç içeriklerini düzenleyen, değiştiren ve geliştiren yapılar olarak tanımlanmaktadır. Jung, kollektif bilinçaltından süzülüp biçimlenen mitolojik temalara arketip adını vermeden önce, “başlangıçtan beri var olan imgeler” ve “kollektif bilincin hakimleri” isimlerini kullanıyordu. Daha sonra, St. Augustinus’un “ideae principales”ı tanımlayışından esinlenerek, “arketipler” adını kullanmayı tercih etmiştir. Jung’un arketipleri tanımlamak için esinlendiği, St. Augustinus’un “ideae principales” tanımı şudur: “Esas düşünceler, belli bazı biçimlerdir ya da şeylerin sabit ve değişmez nedenleridir. Bunlar oluşturulmazlar, sonsuza dek aynı şekilde devam ederler ve ilahi anlayış içinde kapsanmaktadırlar. Ve kendileri yok olmamalarına rağmen, var olabilen ve yok olabilen her şey bunların biçimlerine göre oluşur. Fakat deniyor ki ruh bunları göremez.” Buna göre “arketip”in, Platon’un “idea”sıyla eşanlamlı bir kavram olduğu da ifade edilmektedir.
Jung’un analitik kuramı bilinç (ego), bilinçdışı (kişisel bilinçaltı – kollektif bilinçaltı) etmenlerinden oluşur. Arketipler, kollektif bilinçaltı’nın çekirdek yapıları olarak tanımlar.
Kişisel bilinçaltı, bize rahatsızlık veren, huzursuzluk yarattığı için bastırdığımız, bilinçsizce algıladığımız, düşündüğümüz her türlü şeyin depolandığı yapı olarak tanımlanmıştır ve kaynağının kişisel deneyimlerimiz olduğu öne sürülmüştür. Kollektif bilinçaltı, genetik köklerde bulunan etmenlerin kitle psikolojisini belirlemesini, etrafa sinen enerjinin birbirinden ayrı bireylerde ve ayrı mekan ve zamanlarda benzer dışavurumlar ve düşünsel yönelişlerde bulunmasını sağlayan bilinçaltı etmenidir. Kollektif bilinçaltı dünyanın neresinde olursa olsun insanların benzer ihtiyaçları benzer şekilde gidermesini açıklayan bir terimdir. Buna göre, insan bilinçaltında yer alan ve temel ihtiyaçlara dayanan bazı davranış, kişi ya da olaylar mitik dönemden , hatta yaradılıştan bu yana ortaklık arz eder. Jung, beyinlerimizin atalarımızdan kalan tasarımlar olduğunu söylemiştir . Jung kollektif bilinçaltı teorisiniyse şöyle açıklıyor: “Ruhsal kalıtım dünyamıza, ortak bilinçaltı adını verdim. Bilinçliliğin içerdiklerinin tamamı, bireysel olarak edinilmiştir. Eğer insan ruhu sadece ve sadece bilinçlilikten oluşsaydı, bireyin yaşamı sırasında ortaya çıkmamış olan ruhsal tek bir şey bulunmazdı… Fakat aslında bilincin kapsadıkları, sadece çevrenin etkisiyle ortaya çıkmadı, aynı zamanda bizim ruhsal kalıtımımız yani ortak bilinçaltı tarafından da etkilendi ve düzenlendi.”
Jung mitlerin arketiplerin temsilcileri olduğunu söylemiştir. Dolayısıyla mitlerde ve mitsel öykülerde gördüğümüz karakterlerin ve olay örgülerinin her birinin bir arketipe tekâbül ettiğini söyleyebiliriz. Jung’a göre, insanlık tarihi boyunca tüm dünyada farklı formlarda görünebilen arketipler, ancak bir deneyimle harekete geçirildiklerinde, yani tetiklendiklerinde, içlerinde bulundukları kültür ya da başka diğer faktörlerden etkilenerek büründükleri elbiseyle görünüşe çıkarlar. Yoksa, tetiklenmeyen, harekete geçmeyen bir arketip algılanamaz. Her arketip aslında bir davranışın temsilcisidir ve arketiplerin harekete geçmesi demek, bilinçdışında potansiyel olarak bulunan davranış niteliklerinin (irade, cesaret, üretkenlik) aktive olması demektir. Arketipler mitlerin dışında dinlerde, fantezilerde, rüyalarda, folklörde, edebiyatta ifade bulur. Görsellerde, fikirlerde, temalarda, sembollerde, karater yaratımında ve örgü yaratımında kullanılır.
Eski hekim-din adamları, arketipik imgeleri kullanarak yalnızlık çeken hastalarına, imgeler aracılığıyla, tüm insanlığın varoluşundan bu yana kendisininkilerle benzer acılar yaşamış olduğunu anlatırlardı. Jung da, büyük bir acı, ruhsal bir sarsıntı geçiren bir insana, mitler ve mitsel öykülerdeki arketipal imgelerin ayna etkisi yaparak kendi halini ve yaşamının hangi aşamasında bulunduğunu gösterdiğini ve bireyin bu imgelerin gösterdiklerini anlayabilirse büyük bir kazanç sağlayacağını ifade etmiştir. Mitsel öykülerin anlatımı ve analizi, günümüz modern psikolojisinde de psikolojik sağaltım için kullanılan yöntemlerden biri olarak rağbet görmektedir.
Psikoloji dünyasında arketip kavramının kullanımı Jung’a dayanır. Jung’un arketip kavramı hakkındaki görüşlerinden haberdar olmak, hem kendi hayatımızda yaşantıladığımız hem de sanat eserlerinde duyumsadığımız arketipal motifleri idrak edebilme ve yorumlayabilmekte bizlere yardımcı olabilir.
Kaynakça: Jung, C. G. (2001), Dört Arketip
|
