Şeffaflığın Önemi Üzerine Bir Değerlendirme
Türkiye Bankalar Birliği Bankacılık ve Araştırma Grubu
Yeni global finansal sistemin yapılanmasında, hem piyasaların hem de ulusal ve uluslararası kuruluşların etkin ve rekabetçi olarak faaliyetlerini sürdürmelerinde şeffaflık giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Piyasaların entegrasyonu artıkça yayılma etkisi nedeniyle bir ülke ya da bölgedeki gelişmeler çok kısa sürede ve hızlı biçimde başka bir bölge ya da ülkeye(lere) yayılabilmektedir. Özellikle uluslararası finansal kuruluşlar yabancı yatırımları çekmek isteyen gelişmekte olan ülkelerin hem şirketler hem de kamu kurumlarından talep etmeleri gereken bilgilere ilişkin önemli tavsiyelerde bulunmaktadır.
Şeffaflık, ekonomi ve maliye politikalarında sürekli tartışılan konulardandır. Piyasa katılımcıları, ulusal otoriteler ve uluslararası finansal kuruluşlar şeffaflığın artırılmasının önemi üzerinde durmakta, ancak uluslararası kabul görmüş standartlarla uyumlu çok az izleme mekanizması bulunmaktadır. Bir başka deyişle şeffaflık konusu yeterince netlik kazanmış değildir.
Şeffaflığın artırılmasının yararları ve gerekli olduğu yönünde önemli nedenler bulunmaktadır. Ayrıca şeffaflık bir etik zorunluluk olarak da görülmektedir. Politika yapanlar arasında refah ve büyümenin sürdürülebilmesine yönelik mekanizmalar içinde şeffaflığın önemi giderek daha fazla anlaşılmaktadır. Ekonomik alanda güvenilir ve doğru zamanlı (güncel) bilginin elde edilebilirliği hem kaynak dağılımının düzeltilmesi hem de verimlilik ve büyüme üzerinde olumlu etki yaratmaktadır.
Son dönemdeki finansal krizlere ilişkin literatür incelendiğinde, şeffaflığın yeterli düzeyde olmaması, söz konusu krizlere neden olan ya da ortaya çıkmalarına katkıda bulunan faktörlerden birisi olarak gösterilmektedir. Yine literatürde şeffaflık, iyi yönetim ve ekonomik istikrar arasındaki muhtemel bağlantıların da altı çizilmiştir. Bu çerçevede, daha açık ve kapsamlı bilgi paylaşımının kamuoyunun politik kararlar hakkında bilgi sahibi olmasına imkan vereceği, hükümetlerin hesap verebilirliklerini artıracağı, rüşvet ve yozlaşmanın azaltılmasına yardım edeceği ileri sürülmektedir. Öncelikle demokratik toplumlarda sadece finansal piyasalarda değil aynı zamanda daha geniş anlamda yönetim alanında da şeffaflığın artırılmasına yönelik düzenlemeler benimsenmektedir. Çünkü kötü yönetimin yarattığı negatif etkiler ele alındığında, şeffaflığın artırılmasının hem piyasaların etkin olarak işlemesi hem de iyi yönetim anlayışının yerleştirilmesi yoluyla kamuoyunun yararına olacağı düşünülmektedir.
Ancak, önemli yararlarına karşın, şeffaflığın artırılması pek de kolay olmamaktadır. Özellikle bilginin dolaşımının sağlanması için gerek düzenleyici kurallar gerekse teşvikler oluşturulması yoluyla kamuoyu bilgilendirmelerinin özendirilmesi gerekmektedir. Bir hükümet ya da bir özel şirket kendi kurumsal çıkarları dolayısıyla şeffaf olunmasını haklı bulabilecek olsa dahi söz konusu kurumlarda çalışanlar kurumla ilgili yetersizliklerinin saklanması, mevcut iş olanaklarının korunması ya da gereksiz araştırmalarla kamuoyunun huzurunun bozulmak istenmemesi gibi sebeplerle gizliliği tercih edebilirler (Stiglitz: 1998). Hatta bir hükümet ya da şirket finansal rezervleri hakkında gerçeği söylememekte ise (ki böylece bir finansal kriz riskini alıyor demektir) bunu yapması için görünür teşvikler mevcut demektir.
Çoğu zaman bilgi elde edilmesi, örneğin hükümetin ya da şirketin yardımı olmadan olanaksız olabildiğinden şeffaflığın sağlanmasındaki en önemli unsur güçlü teşviklerin bulunmasıdır. Çünkü gönüllü olarak bilgi sağlanması çok sık görülen bir davranış şekli değildir. Örneğin, ulusal hesaplar ya da şirket hesapları ancak kamuoyunda yayımlanmaları halinde şeffaf olabilecektir. Ne var ki bu yönde zorlayıcı düzenleme ya da teşvik olmaması halinde şeffaflık sağlanamayacaktır.
Bu çalışmada şeffaflık konusunda literatürdeki çalışmalar incelenmekte ve daha fazla şeffaflığın finansal istikrarın sağlanmasındaki rolü üzerinde durulmakta ve mevcut bilgi eksikliklerinin altı çizilmektedir. Bilginin nitelikleri ve uygulanması için standartlar geliştirmek suretiyle altyapı ihtiyaçlarının karşılanması; daha iyi teşvikler geliştirmek suretiyle daha iyi kamuoyu bilgilendirmesi yapılması için ihtiyaç duyulan düzenlemelerin belirlenmesi ve ters yönlü teşviklerin (mevduat sigortası ile sağlananlar gibi) en aza indirilmesi için gerekli düzenlemelerin oluşturulması konuları tartışılmaktadır.
Bu arada daha ileri finansman mekanizmalarının gelişmesi ve dünya finans piyasalarının entegrasyonu için gerekli olan daha kompleks ve kapsamlı kamuoyu bilgilendirmelerinin belirlenmesi ve uygulanmasına yardımcı olunmasında uluslararası kuruluşların rolü de ele alınmaktadır.
Aynı zamanda, yeterli uygulama eksikliğine bağlı olarak şeffaflığın kesin sınırları olduğu ve yeterli uygulamanın ancak kamu sektöründeki daha kapsamlı reformlarla sağlanabileceği ve iyi yönetim alanındaki gelişmelerin şeffaflığın artırılmasında temel yaklaşım olduğu görüşü ortaya koyulmaktadır.
I. 1. Şeffaflığın Tanımı ve Anlamı
Globalleşmeye paralel olarak çok önem verilen bir konu olmasına rağmen çok az sayıda teorik ya da analitik çalışmada şeffaflığın uzun dönemli büyüme ve finansal piyasalarda istikrarın geliştirilmesinde oynadığı rol incelenmiştir. Ampirik çalışmaların yokluğu kısmen şeffaflığın anlaşılması ve ölçülmesine ilişkin zorluklara bağlanmakta, bilgiyi saklayan kuruluşlarla ilişkilendirilmektedir. Dolayısıyla ampirik olarak kolay anlaşılabilir şekilde şeffaflığın ölçümü için öncelikle bir tanım yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır.
Literatürde şeffaflığın çeşitli tanımlamaları yapılmıştır. Şeffaflığın tanımlanmasındaki önemli nokta; kim tarafından, hangi amaçla, ne çeşit ve ne ölçüde bilgiye ihtiyaç duyulacağına verilecek yanıtlardır. Ancak, tanımlamalardaki farklılıklar daha çok şeffaflığa konu faaliyet alanının ne olduğuna göre değişebilmektedir. Ancak temel olarak hükümetler ve şirketler olmak üzere iki hedef seçilmesi uygun olacaktır.
Siyasi anlamda şeffaflık, hükümetlerin sağladığı bilgi sayesinde vatandaşların hükümet politikaları hakkında ne kadar bilgi sahibi olabildikleri ile eşdeğerdir. Ekonomi ve finans alanında ise farklı tanımlamalara rastlanmaktadır.
Şeffaflık ve Sorumluluk Çalışma Grubu (Working Group: 1998) şeffaflığı, ekonomik performansın ve uluslararası mali kurumların kamuoyu sorumluluğunun artırılmasında önemli bir araç olarak görmektedir. Çalışma Grubu raporunda şeffaflık tanımı “mevcut durum, karar ve faaliyetler hakkındaki bilginin ulaşılabilir, somut ve anlaşılır olması süreci” olarak yapılmıştır.
Genel olarak şeffaflık; kredilerin yatırımcılarca kullanımı, kredi kullananların kredibilitesi, hükümetin kamu hizmetlerini sunumu (örneğin; eğitim, sağlık, para ve maliye politikaları vb.) ve uluslararası kuruluşların faaliyetleri hakkında doğru zamanlı ve güvenilir ekonomik, sosyal ve politik bilginin artan biçimde akışının sağlanması olarak tanımlanmaktadır (Vishwanath ve Kaufmann: 1999).
Yapılan tanımlamalarda ortak olan nokta şeffaflığın her zaman hesap verebilirlik kavramıyla çok yakından ilgili olduğudur. Çünkü şeffaflığın talep edilmesindeki temel amaç kişileri, hükümetleri ya da piyasaları faaliyetleri ve politikaları dolayısıyla sorumlu tutabilme yaklaşımıdır. Dolayısıyla; şeffaflık “kuruluşlarca, kendilerinin değerlendirilmelerine yönelik ilgili bilginin serbest bırakılması” olarak tanımlanabilir (Florini: 1999).
Şeffaflığın etkin olabilmesi için öncelikle iki koşulun bulunması gerekmektedir:
- Şeffaflıklarını artırmaları beklenen hedef gruplar (bankalar, şirketler, hükümetler vs.) talep edilen bilgiyi vermeye yetisine ve istekliliğine sahip olmalıdır.
- Bilgiyi kullanacak olanlar ise kabul görmüş standartlara göre bilgiyi sağlayanları değerlendirmek üzere sunulan bilgiyi kullanabilme yetisine sahip olmalıdır.
Dolayısıyla, şeffaflık sunulan bilginin nitelikleri ve bilgiyi sunmak için gösterilen isteklilikle sınırlı olabilmektedir. Bu noktada önce bilginin nasıl olması gerektiğinin belirlenmesi için temel özellikleri ortaya konulacak ardından da bilginin sağlanması için ne gibi düzenlemeler olması gerektiği ele alınacaktır.
| 