Avrupa Birliği’nin Ekonomik Kriterleri ve Türkiye
Belgin AKÇAY
Türkiye’nin Avrupa Birliği ile ilişkileri 31 Temmuz 1959 yılında, Avrupa Ekonomik Topluluğuna başvurusu ile başlamış, 12 Eylül 1963’de imzalanan Ankara Anlaşması ile bu ilişkinin kapsamı düzenlenmiştir. 1982 yılında AB’nin Türkiye ile ilişkilerini dondurma kararı alması ile aksayan entegrasyon süreci, 1987 yılında Türkiye’nin üyelik müracaatı ile yeniden başlamıştır. 1999 yılı Aralık ayında Helsinki’de gerçekleştirilen Zirve Toplantısında Türkiye’ye adaylık statüsü tanınmıştır. AB tarafından, AB bölgesel blokuna dahil olmak isteyen ülkelerin gerek ekonomik gerek siyasi ideoloji olarak AB’nin halihazırdaki üye ülkeleri ile benzer ideolojik yapıya sahip olmaları beklenmektedir. Bu doğrultuda siyasi ve ekonomik olarak bazı kriterler belirlenerek, adaylık statüsü verilmiş ülkelerin bu kriterlere göre değerlendirilmesi yapılmaktadır. Bu kriterlerin bazıları AB’ye tam üye olabilmek için yerine getirilmesi gereken kriterler iken, bazıları üye olduktan sonra Ekonomik Parasal Birlik Alanına dahil olabilmek için gereken kriterlerdir. Bu çalışmada, AB tarafından belirlenen kriterlerden sadece ekonomik olan kriterler (Kopenhag ekonomik kriterleri ve Maastricht yakınlaşma kriterleri) incelenerek, Türkiye’nin mevcut durumu değerlendirilecektir.
Avrupa Birliği’nin Ekonomik Kriterleri
Bugün dünyanın en ileri ekonomik bütünleşme aşamasındaki bölgesel blok olan AB, kuruluşundan bugüne kadar altı genişleme süreci yaşayarak 27 üyeli bir birlik haline gelmiştir. AB’nin zaman içinde gösterdiği performansla uluslararası ekonomide ulaştığı güç, diğer ülkeler için bu blok içinde yer almayı cazip hale getirmiştir. Artan üyelik müracaatları, AB’nin genişleme konusunda yeni stratejiler geliştirmesine ve başlangıçta belirlenen AB’ye katılım koşullarını gözden geçirerek ilave koşullar getirilmesine neden olmuştur. Başlangıçta, AB’ye tam üyeliğe kabul edilmek için Roma Antlaşması’nın 237. maddesine göre, sadece Avrupa Devleti olma koşulunu sağlamak yeterli iken,
Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerinin (MDAÜ) üyelik müracaatı ile AB, üyelik koşullarının daha ayrıntılı hale getirilmesi gerektiği sonucuna varmıştır. Nitekim, üyelik koşulları, 1993 yılında yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması (MA)’nın 49. maddesinde daha ayrıntılandırılmıştır (Accession…,1993:1). Bu koşullar Türkiye gibi, MA yürürlüğe girmeden önce tam üyelik başvurusunda bulunmuş, ancak müzakerelere başlamamış ülkelere de uygulanmaya başlamıştır. Söz konusu Antlaşma’nın 49.maddesinde, “Antlaşmanın 6(1). maddesinde yer alan ilkeleri sağlayan her Avrupa Devleti, Birliğe üye olmak için başvurabilir…” hükmü yer almaktadır. Antlaşmanın 6(1). maddesinde ise, “Birlik, üye ülkelerde ortak olan özgürlük, demokrasi, insan haklarına ve temel özgürlüklere saygı ilkeleri ve hukuk devleti ilkesi üzerine kurulur” ifadesine yer verilmiştir. Böylece 1993 yılından beri, AB blokuna dahil olmak isteyen bir ülkenin sadece Avrupa devleti olması yeterli olmamakta, aynı zamanda bu ülkenin bir hukuk devleti olması, demokrasiyi garanti altına alması, insan hakları ve temel özgürlüklere saygılı bir kurumsal yapıya da sahip olması gerekmektedir. MA’nın onaylanmasının ardından AB, Haziran 1993’te gerçekleştirilen Kopenhag Zirvesinde AB’ye katılmak isteyen ülkelerin, liberal doktrin bağlamında belirlenen bazı kriterleri yerine getirmelerini kararlaştırmıştır. Kopenhag kriterleri olarak adlandırılan bu kriterler, siyasi, ekonomik ve uyum kriterleri olmak üzere üç grupta toplanmaktadır (Conclusion…,1993);
-Siyasi kriter: Üyelik, aday ülkenin hukuk devletini, insan haklarını, azınlıklara saygı gösterilmesi ve korunmasını ve demokrasiyi garanti altına alan bir kurumsal istikrarın gerçekleştirilmesini gerektirmektedir.
-Ekonomik kriter: Üyelik, hem işleyen bir piyasa ekonomisinin hem de Birlik içerisindeki piyasa güçleri ve rekabetçi baskıyla başa çıkacak bir kapasitenin varlığını gerektirmektedir.
-Uyum kriteri: Üyelik, siyasi, ekonomik ve parasal birliğin amaçlarına bağlı kalmayı içeren, üyelik yükümlülüklerini üstlenme gücü gerektirmektedir.
Ayrıca, 1995 yılında yapılan Madrid Zirvesi ile aday ülkelerin idari yapılarını ıslah ederek AB’ye entegrasyonu için uygun koşulları yaratması gerektiğinin altı çizilmiştir. Yani, Avrupa Topluluk mevzuatının ulusal mevzuata aktarılmasının öneminin yanında, daha da önemlisi aday ülke tarafından mevzuatın, uygun idari ve hukuki yapılar aracılığıyla efektif şekilde uygulamaya konmasının gerekliliği vurgulanmıştır. Bu koşul, AB’ye üyeliğin gerektirdiği karşılıklı güven ön koşuludur (Documents…2000). AB’nin aday ülkelerin tam üye olabilmek için yerine getirmeleri gereken Kopenhag kriterlerinin yanında, halihazırda AB üyesi olan ülkelerin de yerine getirmeleri gereken başka kriterler vardır. MA ile getirilmiş olan bu kriterler, AB üyesi ülkelerin ekonomik bütünleşmenin daha ileri aşamasına geçerek Ekonomik ve Parasal Birlik (EPB) alanına dahil olabilmek için yerine getirmeleri gereken kriterlerdir. Bu kriterlerle, üye ülkenin ekonomik ve parasal birliğe ilişkin yükümlülüklerini yerine getirmede sağladığı ilerlemenin, ülke mevzuatı ve belirlenen ekonomik göstergeler bağlamında değerlendirilmesi yapılmaktadır. EPB alanına dahil olmak isteyen üye ülkelerin, ulusal paralarından vazgeçerek ortak parayı kullanmaları, eurosisteme dahil olmaları, para ve döviz kuru politikalarını ulusal belirleme yetkilerini Avrupa Merkez Bankasına devretmeleri, döviz kuru mekanizmasına (DKM-II) katılmaları ve ulusal mevzuatlarının tüm bunları yapabilmek için uygun olması gerekmektedir. Buna göre EPB alanına dahil olmak isteyen üye ülkenin, Kopenhag kriterleri gibi üç grupta toplanan (Maastricht yakınlaşma kriterleri, Mevzuata uygunluk kriteri ve diğer kriterler) kriterleri yerine getirmesi beklenmektedir (ECB,2007); Maastricht ekonomik kriterleri, ATKA’nın 121(1). Maddesinde belirtilen, fiyat istikrarı, faiz oranı, devletin mali durumu (bütçe ve borç kriteri) ve döviz kuru kriteri olmak üzere dört kriterden oluşmaktadır. Bu kriterlerin üçü (enflasyon, faiz, döviz kuru kriterleri) parasal disiplini, diğer kriter (devletin mali durumu) mali disiplini sağlamaya yöneliktir. Bu dört yakınlaşma kriterine, ATKA’nın eki olan 21 numaralı Yakınlaşma Kriterlerine İlişkin Protokolde detaylı olarak yer verilmiştir. Bu kriterlerin belirlenmesinde, büyük ölçüde “…Almanya etkili olmuştur. Örneğin, ‘aşırı açık prosedürü’ Almanya tarafından sunulan bir görüştür…”(Baldwin ve Wyplotz, 2005:8).
Böylece Birlik üyesi ülkelerin, yıllardır disiplinli para ve maliye politikası uygulayan uzun vadeli fiyat istikrarını sağlamış olan Almanya’nın standartlarını sağlamaları amaçlanmıştır. Üye ülkeler, para ve maliye politikalarının belirme aşamasında Birlik normlarına uyum sağlama hedefini gözetmek durumunda kalacaklar ve EPB’ye katıldıktan sonra yukarıda sıralanan şartları yerine getirmedikleri takdirde, nitelikli çoğunluk ile, MA’da yer alan dört yaptırımdan bir tanesi veya hepsi uygulanacaktır. Bu yaptırımlar; üye ülkelerin bonolarının sağlıksız olduğu yönünde bildiri yayımlanması, Avrupa Yatırım Bankasının ilgili ülkeye borç vermemesi, Avrupa Birliğine faizsiz depozito yatırılması zorunluluğu ve para cezası şeklindedir.
Diğer kriterler kapsamında, EPB alanında ekonomik entegrasyon ve yakınlaşmayı etkileyen, Maastricht kriterlerinin dışında kalan ekonomik unsurlar yer almaktadır. Bu unsurlar, ürün ve mali piyasaların entegrasyonunu, dış ödemeler bilançosundaki gelişmeleri ve işgücü birim maliyetlerinde gelişmeleri ve diğer fiyat istatistiklerindeki gelişmeleri kapsamaktadır. Aslında bu kriterler de ekonomik göstergeleri içermektedir (ECB, 2006:35-44. ECB, 2007:7). Görüldüğü gibi AB’nin ekonomik kriterlerinden Kopenhag ekonomik kriterleri AB’ye tam üyelik için gerekli kriterler iken Maastricht yakınlaşma kriterleri AB’nin üyesi olan ülkelerin EPB alanına katılabilmeleri için gerekli kriterlerdir.
|
