ORHUN TÜRKÇESİ
DERS NOTLARI
( Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü )
Kaynak: İsa SARI
GÖKTÜRK DEVLETİ
552 yılında kurulmuştur. 630 yılında Doğu Göktürk Kağanlığı Çin tutsaklığına girmiş ve 682 yılında
kurtulmuştur.
A. GÖKTÜRK BENGÜ TAŞLARI
1. Çoyr
Tarihi bilinen ve bugüne ulaşan en eski Türk yazıtı Çoyr yazıtıdır. Bir Köktürk erinin İlteriş’e katıldığını
anlatan yazıt, 687-692 yılları arasında dikilmiştir ve altı satırdan oluşmaktadır.
2. Ongin (Işbara Tamgan Tarkan)
719-720 tarihlerinde dikilmiş olan on dokuz satırlık Ongin anıtı, Bilge Işbara Tamgan Tarkan adlı bir beyin ve babası İl İtmiş Yabgu’nun, İlteriş ve Bilge Kağan zamanlarında Türk milleti için nasıl çalıştıklarını ve düşmanla savaştıklarını anlatır.
3. İhe-Huşotu (Köl İç Çor)
723-725 yılları arasında dikilmiştir; yirmi dokuz satırdır ve Tarduşların başı olan Işbara Bilge Köl İç Çor’un savaşlardaki yiğitliğini anlatmaktadır. Satırlardaki pek çok eksik yerlere rağmen Köl İç Çor’un yoğ merasiminde şehzadelerin ve birçok kavmin temsilcilerinin bulunduğu anlaşılmaktadır.
4. Bayın Çokto (Tonyukuk)
Umumi olarak “Orhun Abideleri” olarak anılan Tonyukuk, Köl Tigin ve Bilge Kağan bengü taşları, Köktürk edebiyatının en uzun ve mükemmel örnekleridir.
Tonyukuk bengü taşı 725-726 yılları arasında dikilmiştir. Çinlilerin gönderdiği elçilik heyetine verilen ziyafette Tonyukuk da vardı. Tonyukuk bengü taşının son satırında “Türk Bilge Kağan, muzaffer Türk milletini, Oğuz milletini besleyerek tahtta oturmaktadır” denildiğine göre Tonyukuk anıtının, Bilge Kağan’ın hükümdarlık dönemi olan 716-734 tarihleri arasında dikildiği muhakkaktır. 725 yılında görev başında bulunduğuna göre, anıtını bu
tarihle ölüm tarihi arasında dikmiş olmalıdır. Bu da tahminen 725-726 yılları olabilir. Talat Tekin, bu anıtın 720-725 yılları arasında dikildiğini tahmin etmektedir.
5. Birinci Orhun (Köl Tigin)
21 Ağustos 732 tarihinde Bilge Kağan tarafından diktirilmiştir. Köktürklerin birinci dönemdeki şevket devrini, daha sonra nasıl zayıflayıf Çin’e tutsak olduklarını, Çin esaretinden nasıl kurtulduklarını ve nihayet Köl Tigin’in kahramanlıklarla dolu hayatını anlatır. Köl Tigin, İlteriş Kağan’ın oğlu ve Bilge Kağan’ın kardeşidir.
Yetmiş bir satırdan oluşan Köl Tigin bengü taşının yazarı Bilge Kağandır. Olaylar Bilge Kağan tarafından anlatılmaktadır. Bengü taş ve barkın duvarları üzerine yazıyı bizzat yazan ve yazılmasına nezaret eden, Köl Tiginle Bilge’nin yeğeni Yollug Tigindir. Türk edebiyatının sanatkârane üslupla yazılmış ilk eseridir.
Dokümanın Tamamı için Tıklayınız... |
