TÜRKÇE DERSİ DİLBİLGİSİ KONULARI

DİL: İnsanların duygu, düşünce ve isteklerini anlatmak için kullandıkları ses ve işaretlerin tümüne DİL denir.

 ANADİL: Ailemizden ve yakın çevremizden öğrendiğimiz ve okulda geliştirdiğimiz dile ANADİL denir.

 TÜRKLERİN GÜNÜMÜZE KADAR KULLANDIĞI ALFABELER

1- Göktürk Alfabesi

2- Uygur Alfabesi

3- Arap Alfabesi

4- Yeni Türk Alfabesi  (Latin Alfabesi)

DİL BİLGİSİ: Bir dili doğru konuşmak ve yazmak için gerekli bütün kuralları inceleyen, gösteren ve öğreten bilim dalına DİL BİLGİSİ denir.

SES: Çevreye yayılan titreşimlerin, kulağımız tarafından duyulmasına SES denir.

HARF

HARF: Sesleri yazmaya yarayan işaretlere HARF denir.

ALFABE ( ABECE ): Harflerin belli bir kurala göre dizilmiş şekline ALFABE (ABECE ) denir.

HARFLERİN ÖZELLİKLERİ

* Alfabemizde 29 harf vardır

* 29 Harfin 8 tanesi ünlü,21tanesi ünsüzdür

ÜNLÜ HARFLER

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU: Türkçe bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü harf ince ( e,i,ö,ü ) ise sonraki ünlüleri de ince; ilk hecedeki ünlü harf kalın ( a,ı,o,u ) ise diğer ünlüler de kalın olur. Bu uyma BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU denir.

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN DURUMLAR

1- Tek heceli sözcüklerde aranmaz. ( Ay-göz-süt )

2- Birleşik sözcüklerde aranmaz. ( hanımeli –atasözü – Setbaşı )

3-Dilimize yabancı dillerden giren sözcüklerde aranmaz. ( Telefon – televizyon – metro )

4-Ki – ken – yor – leyim –imtrak – taş – gil eki alan Türkçe sözcülerde aranmaz .( Oradaki – okurken – seviyor – sabahleyin – yeşilimtrak – meslektaş –kemalgil )

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU:

* Türkçe sözcüklerde düz ünlülerden ( a,e,ı,i ) sonra yine düz ünlüler gelir.

* Türkçe sözcükler yuvarlak ünlülerle ( o,ö,u,ü)başlıyorsa diğer hecelerdeki ünlüler ya düz geniş ( a,e)  ya da dar yuvarlak (u,ü) ile devam eder.

* Türkçe sözcüklerde (o,ö) yalnızca ilk hecelerde olur.

ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ

* Alfabemizde 21 ünsüz vardır

* 8 Tanesi sert ünsüz,13 tanesi yumuşak ünsüzdür

* 8 Tanesi süreksiz ,13 tanesi sürekli ünsüzdür

* Sert ünsüzleri bulmak için FISTIKÇIŞAHAP sözcüğünün ünsüzlerine bakabiliriz

ÜNSÜZLER

SERT ÜNSÜZLERİN YUMUŞAMASI: Türkçe sözcüklerin sonlarında bulunan ( p,ç,t,k) sert ünsüz harfleri, ünlü harflerle başlayan bir ek aldıklarında yumuşayarak (b,c,d,g,ğ) ye dönüşür. Bu kurala

SERT ÜNSÜZLERİN YUMUŞAMASI denir.

yaprak +a →yaprağa

SERT ÜNSÜZLERİN BENZEŞMESİ: Sonu ( p,ç,t,k,f,h,s,ş) sert sessiz harflerinden biri ile biten sözcüklerin sonuna (c,d,g) harfleri ile başlayan bir ek getirilirse, ekin başındaki harf setleşir. Bu kurala SERT ÜNSÜZLERİN BENZEŞMESİ denir.

Yaprak + da → yaprakta

TÜRKÇE SÖZCÜKLERİN ÖZELLİKLERİ:

1- Türkçe sözcüklerin başlarında iki ünsüz yan yana bulunmaz.

2-Türkçe sözcüklerin sonunda (b,c,d,g) yumuşak ünsüzleri bulunmaz.

3-Türkçe sözcüklerde iki ünlü harf yan yana gelmez.

4-Türkçe sözcüklerde ( j ) ünsüzü bulunmaz.

5- Türkçe sözcükleri (ğ) ünsüzü ile başlamaz.

6-Türkçe sözcüklerin köklerinde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz.

7-Dilimizde uzun okunan ünlü harf yoktur.

HECE

HECE: Ağzımızın bir hareketiyle çıkan, anlamlı veya anlamsız ses ya da ses topluluğuna HECE denir.

TÜRKÇE’DE ALTI ÇEŞİT HECE VARDIR:

1- Bir ünlü                                                                             : a – e

2-Bir ünlü + bir ünsüz                                                           : al – üç

3-Bir ünsüz + bir ünlü                                                           : bu – ha

4-Bir ünsüz + bir ünlü + bir ünsüz                                        : bal – gel

5-Bir ünlü + bir ünsüz + bir ünsüz                                        : alt – ilk

6-Bir ünsüz + bir ünlü + bir ünsüz + bir ünsüz                      : dört – sarp

HECE DÜŞMESİ ( ÜNLÜ DÜŞMESİ ) : Dilimizde iki heceli bazı sözcükler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki ünlü harf düşer. Bu olaya HECE DÜŞMESİ ya da ÜNLÜ DÜŞMESİ denir.

akıl  = aklı                  burun=burnu                                   fikir=fikri

KAYNAŞTIRMA HARFLERİ: Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Bu nedenle sonu ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde araya (y,ş,s,n) harflerinden biri girer. Bu harflere KAYNAŞTIRMA HARFLERİ denir. Kaynaştırma harfleri YAŞASIN sözcüğünün ünsüzlerinde vardır.

ULAMA: Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlü ile başlayan bir sözcük geldiğinde bunlar bir sözcükmüş gibi söylenir. Sözcüklerin böyle birleştirilmesine ULAMA denir.

Babam Ankara’dan geldi.

VURGU: Cümle içinde bir sözcüğün ya da sözcük içinde bir hecenin diğerlerine göre daha baskılı, kuvvetli söylenmesine VURGU          denir.

*İki şekilde vurgu yapılır

1- Sözcük vurgusu

2-Cümle vurgusu

SÖZCÜK VURGUSU: Sözcükteki bir hecenin diğerlerine göre daha baskılı, kuvvetli söylenmesine SÖZCÜK VURGUSU denir.

*Vurgu genellikle son hecededir. ( Başarı– irice )

*Yer adlarında genellikle ilk hecededir. (Ankara – Bursa )

*Üç ya da dört heceli sözcüklerde vurgu sessizle biten hecelerdedir.

(Ça-nak-ka-le )

CÜMLE VURGUSU: Cümledeki bir sözcüğün daha baskılı ve kuvvetli söylenmesine CÜMLE VURGUSU denir.  Yüklemden önceki öğede vurgu vardır.

*Sınav sonuçları dünaçıklandı.

*Ben en çok ders çalışmayıseverim.

SÖZCÜK ( KELİME )

SÖZCÜK ( KELİME ) : Tek başına anlamı olan ya da cümlede anlam kazanan, hece veya hece topluluklarına SÖZCÜK ( KELİME ) denir.

KÖK: Türkçede bir sözcüğün en küçük parçasına KÖK denir.

EK: Sözcük türetmek veya sözcüğün görevini belirtmek için kullanılan ses veya seslere EK denir.

ÇEKİM EKİ: Sonuna eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmeyen, eklendiği sözcüğü cümle içinde biçimlendiren eklere ÇEKİM EKİ denir.

ÇEKİM EKLERİ NELERDİR?

1- Adın durum ekleri                        ( i – e – de – den)

2-Çoğul ekleri                                   (ler – lar)

3-İyelik ekleri (sahiplik)                     [ (i)m – (i)n – (i)]

4-Tamlama ekleri                               (in – i )

5-Eylem ( fiil ) çekim ekleri   (kişi ekleri – kip ekleri – olumsuzluk eki )

YAPIM EKLERİ: Sözcüğün sonuna eklenerek yeni anlamda sözcükler türeten eklere YAPIM EKLERİdenir.

EN ÇOK KULLANILAN YAPIM EKLERİ

Lik – ki – ci – cik – ce – daş – siz – cil – men – gi – gin – me – iş – mek – inç – gen – ecek – inli – in – ir – leş

YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER

1- Basit ( kök ) sözcükler.

2- Türemiş ( gövde ) sözcükler.

3-Birleşik sözcükler.

BASİT SÖZCÜKLER: Yapım eki almamış, başka bir sözcükle birleşmemiş, anlamlı olarak daha küçük parçalara ayrılamayan sözcüklere BASİT ( KÖK ) SÖZCÜKLER denir.

Çiçek – sandalye – pasta

TÜREMİŞ SÖZCÜKLER: Basit sözcüklere yapım eklerinin gelmesiyle oluşan yeni anlamlarda sözcüklere TÜREMİŞ SÖZCÜKLER denir. Türemiş ( gövde ) sözcüklerde kök sözcükler arasında mutlaka anlam ilişkisi vardır.

Oduncu – tuzsuz – kitaplık – gördü – meslektaş

BİRLEŞİK SÖZCÜKLER: Birden çok sözcüğün birleşip kaynaşarak meydana getirdiği yeni anlamdaki sözcüklere BİRLEŞİK SÖZCÜK denir.

Başkent – keçiboynuzu – biçerdöver – bilgisayar

AYRI YAZILAN BİRLEŞİK SÖZCÜKLER

*Birleşme sırasında sözcükler, sözcük anlamlarını kaybetmemişlerse bu birleşik sözcükler ayrı yazılır.

(Köpek balığı – meyve suyu – kutup yıldızı )

GERÇEK (SÖZLÜK)ANLAMLI SÖZCÜKLER: Bir sözcüğün sözlükte belirtilen anlamına GERÇEK ANLAMI ( SÖZLÜK ANLAMI ) denir.

BAĞ  = Üzüm yetiştirilen toprak

Bağda üzüm topladım

MECAZ ANLAMLI SÖZCÜKLER: Sözcüklerin gerçek anlamlarının dışında başka bir anlamda kullanılmasına MECAZ ANLAM denir.

Ali ailesine çok bağlıdır.

TERİM ANLAMLI SÖZCÜKLER: Bilim, sanat, spor, meslek dalı veya herhangi bir konuyla ilgili özel belirli bir anlamı ve kullanımı olan sözcüklere TERİM ANLAMLI SÖZCÜKLER denir.

Matematik     = artı – eksi

Müzik             = Nota

Spor                = Basketbol – taç

Coğrafya       = Ova – dağ – plato vb.

DEYİM ANLAMLI SÖZCÜKLER: Genellikle gerçek anlamlarından sıyrılmış, farklı anlamlarda kullanılan kalıplaşmış söz öbeklerine DEYİM ANLAMLI SÖZCÜKLER denir.

etekleri tutuşmak                  saçını süpürge etmek

EŞ ANLAMLI (ANLAMDAŞ) SÖZCÜKLER: Yazılışı ve okunuşu farklı, anlamları aynı olan sözcüklere

EŞ ANLAMLI (ANLAMDAŞ) SÖZCÜKLER denir.

Sonbahar         = Güz

Esir                 = Köle

Hediye            = Armağan

KARŞIT ( ZIT ) ANLAMLI SÖZCÜKLER: Anlamları birbirinin karşıtı olan sözcüklere KARŞIT ( ZIT ) ANLAMLI sözcükler denir.

Uzun = Kısa               Taze = Bayat              Sıcak = Soğuk

EŞ SESLİ ( SESTEŞ ) SÖZCÜKLER: Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu halde anlamları farklı olan sözcüklere EŞ SESLİ ( SESTEŞ ) SÖZCÜKLER            denir.

Gül  = çiçek                Çay = İçtiğimiz çay

Gül = Gülmek            Çay = Dereden büyük akarsu

SOMUT ( MADDE ) ANLAMLI SÖZCÜKLER: Beş duyu organımızla algılayabildiğimiz varlıkların adlarını karşılaya sözcüklere SOMUT ( MADDE ) ANLAMLI SÖZCÜKLER denir.

Ev – Kitap – Deniz

SOYUT ( MANA ) ANLAMLI SÖZCÜKLER: Beş duyu organımızla algılayamadığımız, yalnızca var olduğunu hissettiğimiz sözcüklerin gösterdiği anlam özelliğine SOYUT

( MANA ) ANLAMLI SÖZCÜKLER denir.

Akıl – Sevgi – Heyecan

GENEL ANLAMLI SÖZCÜKLER: Varlık ve kavramların ortak özelliklerini, bir türü ya da bir bütünü kapsayacak şekilde anlatan sözcüklere GENEL ANLAMLI SÖZCÜKLER denir.

Canlı – İnsan – Meyve – Kitap

ÖZEL ANLAMLI SÖZCÜKLER: Bir tek varlık veya kavramın özelliğini belirten sözcüklere ÖZEL ( DAR ) ANLAMLI SÖZCÜKLER denir.

Bursa şeftalisi – Uludağ – Gül

ATASÖZÜ: Atalarımızın tecrübe ve gözlemlerine dayanarak oluşturdukları düşünce ve görüşlere, öğüt niteliği taşıyan kısa özlü ve kalıplaşmış sözlere ATASÖZÜ denir.

- Ağaç yaş iken eğilir.

- İşleyen demir ışıldar.

* Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerin yeri değiştirilemez.

* Atasözleri az sözle çok şey anlatır.

ÖZDEYİŞ ( VECİZE ) : Söyleyeni belli olan özlü sözlere ÖZDEYİŞ (VECİZE ) denir.

- Hayatta en hakiki yol gösterici ilimdir

Kemal ATATÜRK

- Evinin eşiğini temizlemeden komşunun damındaki kirden şikâyetçi olma.

                                                                                                 Konfüçyüs

ADLAR

AD ( İSİM ) : Canlı veya cansız varlıklar veya düşüncemizle var olduğunu kabul ettiğimiz varlıkları belirten sözcüklere AD ( İSİM ) denir.

VARLIKLAR VERİLİŞİNE GÖRE ADLAR

ÖZEL AD: Dünyada tek bir varlığı anlatmaya yarayan adlara ÖZEL AD denir.

* Kişi adları, soyadları

*Saygı sözleri, unvanlar ve lakaplar

*Kurum ve kuruluş adları

*Ülke, ulus ve dil adları

*Din ve mezhep adları

*Kıta, bölge adları

*Deniz, göl, ova, akarsu adları

*İl, ilçe, mahalle, köy, sokak adları

*Gezegen ve yıldız adları

*Hayvanlara verilen adlar

*Kitap, gazete ve dergi adları, özel adlardır.

ÖZEL ADLARIN YAZILIŞI

*Özel adlar büyük harfle başlar.

*Özel adlara getirilen yapım ekleri ve çoğul ekleri kesme işareti ile ayrılmaz.

*Kurum ve kuruluş adlarından sonra kesme işareti kullanılmaz.

*Özel adlarda ünsüz yumuşaması olmaz

TÜR ( CİNS ) ADI: Aynı türden birçok varlığa ad olan sözcüklere TÜR (CİNS ) ADI denir.

VARLIKLARIN OLUŞLARINA GÖRE ADLAR

SOMUT ( MADDE ) ADI: Duyu organlarımızla var olduğunu hissettiğimiz varlıklara verilen adlara SOMUT ( MADDE ) ADI denir

Taş – Ağaç – İnsan

SOYUT ( MANA ) ADI: Duygu ve düşünce yoluyla kavrayabildiğimiz kavramları belirten adlara SOYUT  ( MANA ) ADI denir.

Düşünce –Meslek – Başarı

VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE ADLAR

TEKİL AD: Aynı türden tek bir varlığa verilen adlara TEKİL AD denir.

Elma – İnsan – Taş

ÇOĞUL AD: Aynı türden birden çok varlığa verilen adlara ÇOĞUL AD denir. Tekil adlara ler – lar ekleri getirilerek oluşturulur.

Elmalar – İnsanlar – Taşlar

TOPLULUK ADI: Çoğul olmadığı halde birden çok varlığı anlatan adlara TOPULUK ADI denir. Çoğul eki de alabilirler.

Ulus – küme – Orman

YAPILARINA GÖRE ADLAR

BASİT AD: Yapım eki almamış kök halindeki adlara BASİT AD denir.

TÜREMİŞ AD: Yapım eki alarak, yeni bir anlam kazanmış adlara TÜREMİŞ AD denir.

Gözlük – Şekerci – Tuzlu

BİRLEŞİK AD: İki veya daha fazla sözcüğün birleşip kaynaşmasıyla oluşan adlara BİRLEŞİK AD denir.

Karasinek – Eskişehir – Çanakkale

AD DURUMLARI ( İSMİN HALLERİ )

Adarın cümledeki görevlerine göre girdiği biçimlere ADIN DURUMLARI

 ( İSMİN HALLERİ ) denir.

1- Yalın durumu ( Ek almamış hali )             = Ev

2-Belirtme durumu ( İ hali )                                       = Evi

3- Yönelme durumu ( E hali )                                    = Eve

4- Bulunma ( kalma ) durumu ( De hali )                  = Evde

5- Ayrılma durumu ( Den hali )                                 = Evden

AD TAMLAMALARI

AD TAMLAMASI: İki ya da daha çok adın yan yana gelerek anlamca birbirini tamamlamasına AD TAMLAMASI denir.

TAMLAYAN = Ad tamlamasında birinci sözcüktür. Tamlananın anlamına açıklık getirir. Onu belirtir, açıklar.

TAMLANAN = Ad tamlamasında ikinci sözcüktür. Anlamı tamamlanan, belirtilen, açıklanan sözcüktür.

            tamlayan (-ın) + tamlanan (-ı)

AD TAMLAMASI ÇEŞİTLERİ

Belirtili ad tamlaması: Hem tamlayanın, hem de tamlananın ek aldığı tamlamalardır.

Kitabın sayfası.                                  Okulun bahçesi.

Belirtisiz ad tamlaması: Tamlayanın ek almayıp, tamlananın ek aldığı tamlamalardır.

Kitap sayfası.                         Okul bahçesi.

Takısız ad tamlaması: Hem tamlayanın hem de tamlananın ek almadığı tamlamalardır. Maddenin neden yapıldığını gösterir.

Altın yüzük                            Tahta kaşık

Zincirleme ad tamlaması: Ya tamlayanı ya da tamlananı ya da her ikisi de ad tamlaması olan, en az üç adda oluşan tamlamalardır.

Sınıfın kapısının kolu             Öğrencinin ceketinin düğmesi

ADLARDA KÜÇÜLTME: Adlar cik – cek – ceğiz veya küçümseme anlamlı kazanır. Bu duruma KÜÇÜLTME denir.

Anneciğim – Yavrucuk – Çocukcağız

ÖN ADLAR

ÖN AD ( SIFAT ) : Adlardan önce gelerek varlıkların durumunu, biçimini, rengini ve sayısını belirten sözcüklere ÖN AD ( SIFAT ) denir.

Eski ev                                   Güzel ev                                Büyük ev

Beyaz ev                                Üç ev                                     Beşinci ev

ÖN ADLARIN ÖZELLİKLERİ

*Önadlar addan önce kullanılır

*Durum eki, çoğul eki, iyelik eki ve tamlama eki almazlar

ÖN AD ÇEŞİTLERİ

NİTELEME ÖNADLARI: Varlıkların rengini, biçimini, durumunu kısaca yapısına ilişkin özelliklerini gösteren sözcüklere NİTELEME ÖNADLARI denir.

Kirli masa                  Yuvarlak masa                                  Yeni masa                   Kırık masa

BELİRTME ÖNADLARI: Varlıkların yerini, sayısını gösteren onları işaret yoluyla, soru yoluyla veya yaklaşık olarak belirten sözcüklere BELİRTME ÖNADLARI denir.

1-İŞARET ÖNADLARI: Varlıkları işaret yoluyla belirten ( Bu – şu –o ) sözcüklerine İŞARET ÖNADLARI denir. Hangi soruyla bulunur?

Bu ev              Şu masa          O ağaç

2-BELGİSİZ ÖNADLAR: Varlıkları tam olarak değil de aşağı yukarı belirten önadlara BELGİSİZ ÖNADLAR denir.

Bütün çocuklar                      Biraz peynir               Her insan                    Hiçbir zaman

SORU ÖNADLARI: Adların yerlerini, sayılarını, durumlarını soru yoluyla belirten önadlara SORU ÖNADLARI denir.

Hangi kitap     Nasıl ev        Ne gün                        Kaç lira                      Kaçıncı sınıf

SAYI ÖNADLARI: Varlıkları sayı kavramlarıyla belirten önadlara SAYI ÖNADLARI denir.

* Asıl sayı önadları                                       = Beş elma – Yedi ev

* Kesir sayı önadları                                    = Yarım elma – Bir buçuk ekmek

* Sıra sayı önadları                                      = Dördüncü sıra – Beşinci sınıf

* Üleştirme ( paylaştırma ) sayı önadları   = İkişer elma – Üçer çiçek

UNVAN ÖNADLARI: Adlardan önce veya sonra gelip kişilerin rütbe, derece, görev, meslek, sosyal durum veya çeşitli özelliklerini belirten önadlara UNVAN ÖNADLARI denir.

Ali Bey    Ayşe Hanım           Doktor Hasan                         Emine Öğretmen        Kasap Ahmet

PEKİŞTİRME ÖNADLARI: Niteleme önadlarının ek veya sözcükler yardımıyla kuvvetlenmesine PEKİŞTİRME ÖNADI denir.

Mini mini kediler                    Güzel mi güzel çiçek              Doğru dürüst söz

Acı tatlı günler                                   Masmavi deniz

KÜÇÜLTME ÖNADLARI: Ce – cik – msi – imtrak ekleri alarak küçültülmelerine önadlarda KÜÇÜLTME ÖNADI denir.

Büyükçe ekmek                     Küçücük araba           Acımsı biber        Mavimtırak ev

ÖNAD TAMLAMALARI: Tamlayan önad tamlananı ad olan tamlamalara ÖNAD TAMLAMASI denir.

Güzel ev                     Tatlı elma                   Üç kedi

ÖNAD TAMLAMASININ ÖZELLİKLERİ

*Önadlar mutlaka bir addan önce kullanılır

*Tamlayan önad, tamlanan addır

*Tamlamada birden fazla önad veya ad olabilir

YAPILARINA GÖRE ÖNADLAR

BASİT ÖNADLAR: Yapım ek almamış kök halindeki önadlara BASİT ÖNADLAR denir.

Kırmızı gül                 Eski ev

TÜREMİŞ ÖNADLAR: Ad veya eylem soyundan sözcüklere yapım eki getirilerek türetilmiş önadlara TÜREMİŞ ÖNADLAR denir.

Acılı pide                    Yorgun adam             Çizgili defter

BİRLEŞİK ÖNADLAR: Birden çok sözcüğün birleşmesiyle oluşan yeni anlamdaki önadlara BİRLEŞİK ÖNAD denir.

Kahverengi dolap                 Kuşbaşı et                  Biraz ekmek

ADILLAR

ADIL ( ZAMİR ) :Ad olmadıkları halde adın yerine kullanılan sözcük ya da eklere ADIL

 ( ZAMİR ) denir.

ADILLARIN ÖZELLİKLERİ

* Adıllar durum eki alabilir                     ( Ben – beni – bana – bende – benden )

*Adıllar çoğu eki alabilir                         ( Bunlar – şunlar – onlar – bizler )

*Adıllar ad tamlaması oluşturur              ( Benim kitabım – onun babası )

SÖZCÜK DURUMUNDAKİ ADILLAR

ŞAHIS (KİŞİ) ADILLARI:

Ben – sen – o – biz – siz – onlar ve kendi

İŞARET ADILLARI:

Bu şu – o ( Bu benim – şu senin ) Öteki – beriki – bura – şura – ora

BELGİSİZ ADILLAR:

Birkaçı – herkes – hiçbiri – kimi – biri

SORU ADILLARI:

Kim – ne – hangisi – kaçı – nereden

EK DURUMUNDAKİ ADILLAR

İLGİ ADILI ( Kİ ): Belirtili ad tamlamalarında tamlayana eklenerek eklenerek tamlanan varlığın adını yerini tutan ( ki ) ekine İLGİ ADILI denir.

Benim notlarım iyi seninki nasıl?

*Adıl olan (ki) sözcüğe bitişik, bağlaç olan (ki) ayrı yazılır.

İYELİK ADILLARI: Adların sonlarına gelerek onların kime, neye ait olduklarını gösteren eklere iyelik adılı denir. ( İm, in, imiz, iniz, leri )

(Kalemim – kitabın – okulumuz – sınıfınız  - sıraları )

BELİRTEÇ ( ZARF ): Eylemlerden ya da bir başka belirteçten öne gelerek onların anlamlarını, durum, yer, yön, zaman, azlık, çokluk bakımından tamamlayan sözcüklere BELİRTEÇ ( ZARF ) denir.

ZAMAN BELİRTEÇLERİ: Eylemin zamanını belirten sözcüklerdir.

Kışın havalar soğuk olur.        Yarınders çalışacağım.

DURUM ( HAL ) BELİRTEÇLERİ: Eylemlerin nasıl, hangi durumda yapıldığını, yapılacağını belirten sözcüklerdir.

*Yükleme nasıl, ne durumda soruları sorularak bulunur.

Hızlı yürümeliyiz.                   Büyükkonuşma.

YER – YÖN BELİRTEÇLERİ: Eylemlerin, yönlerini, yerlerini gösteren belirteçlerdir.

Öğretmen içeri girdi.             Fazla ileri gitmeyin.

AZLIK – ÇOKLUK (NİCELİK ) BELİRTEÇLERİ: Ön adları, eylemleri, belirteçleri azlık çokluk, derece kavramlarıyla belirten sözcüklerdir.

Bu ev çokgüzel.                    Biraz dahaekmek ver.

SORU BELİRTEÇLERİ: Eylemler soru yoluyla belirtir. Bulunduğu tümceye soru anlamı katar.

Negetirdin?               Bu nasılev?

EDAT ( İLGEÇ ) : Kendi başlarına belirli bir anlamı olmayan; tümcede sözcükler, kavramlar arasında türlü yönlerden benzerlik, araç, eşitlik, beraberlik gibi anlam ilgileri kuran sözcüklere İLGEÇ denir.

* Cennet  kadar güzel  ülkem                       Aslan gibi kuvvetli adam

DİLİMİZDE ÇOK KULLANILAN İLGEÇLER:

Gibi – kadar – için – ile – dolayı – ötürü – beri – doğru – karşı – göre

BAĞLAÇ: Kendi başlarına belirli bir anlamı olmayan; eş görevli öğelere, anlamca ilgili tümceleri, kavramları birbirine bağlayan sözcüklere BAĞLAÇ denir.

Arda ve Emre geldiler.                      Havalar yine  soğudu.

DİLİMİZDE ÇOK KULLANILAN BAĞLAÇLAR:

Ama – fakat – lakin – bazen – hem – meğer – derken – ancak – ya da – ile – oysa – çünkü – ve – ki – de

ÜNLEM: Korkma, sevinme, üzülme, kızma, acıma, şaşma, heyecanlanma, övme gibi duygularımızı anlatmaya yarayan sözcüklere ÜNLEM denir.

Eyvah! Yangın var.                Oh, dünya varmış!

DİLİMİZDE ÇOK KULLANILAN ÜNLEMLER:

Hey – imdat – vah vah – of – eyvah – aman – hişt – goo – bravo – oh

EYLEM ( FİİL )

EYLEM ( FİİL ) : İş, oluş, hareket, durum bildiren sözcüklere EYLEM denir.

MASTAR: Eylemlerin kişi ve zaman göstermeyen kök veya gövdelerine mek – mak eki almış biçimlerine MASTAR denir.

Okumak – koşmak – sulamak

EYLEMDE KÖK: Eylemden mek – mak eki çıkarılınca kalan bölümüne KÖK denir.

Mastar                                   Kök

Bakmak                                  Bak

Sevmek                                  Sev

Gitmek                                   Git

EYLEMDE GÖVDE: Eylemlerin yapım eki almış haline GÖVDE denir.

Kök                                        Gövde

Gez                                         Gezdim

Gez                                         Gezmiş

Gez                                         Geziş

EYLEMDE ZAMAN: Bir eylemin geçtiği, geçeceği veya geçmekte olduğu vakte EYLEMDE ZAMAN denir.

EYLEMDE ÜÇ TEMEL ZAMAN:

1- Geçmiş zaman

Duyulan geçmiş zaman (-mış )

Görülen geçmiş zaman  (-dı)

2-Şimdiki zaman

3-Gelecek zaman

Bir de bu iç zamanı kapsayan geniş zaman vardır.

EYLEMDE KİŞİ ( ŞAHIS ) : Eylemde iş, oluş ve hareketi gerçekleştiren varlığa EYLEMİN KİŞİSİ ( ŞAHIS ) denir.

Eylemde üç temel kişi vardır. Bunların her biri tekil ve çoğul olarak kullanılır.

Tekil kişiler                            Çoğul kişiler

1.tekil kişi       ( ben )             1.çoğul kişi     ( biz )

2. tekil kişi      ( sen )              2.çoğul kişi     ( siz )

3.tekil kişi       ( o )                 3.çoğul kişi     ( onlar )

Cümlede kişiyi bulmak için eyleme kim ve ne soruları sorulur.

EYLEMDE KİP: Eylemlerin, zaman ya da istek bildirme durumuna göre türlü eklerle girdiği biçimlerin her birine KİP denir.

*Zaman anlamı taşıyan kiplere HABER ( BİLDİRME ) KİPLERİ denir.

*İstek bildiren kiplere DİLEK KİPLERİ denir.

HABER ( BİLDİRME ) KİPLERİ:

BELİRLİ ( GÖRÜLEN ) ( DİLİ ) GEÇMİŞ ZAMAN KİPLERİ:

İş sözden önce gerçekleşmiştir. Gördüğümüz eylemlerdir.

    Gördüm – gördün – gördü – gördük – gördünüz – gördüler

BELİRSİZ ( DUYULAN ) ( MİŞ’Lİ ) GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ

( Miş ) eki ile yapılır.

İş sözden önce gerçekleşmiştir. Duyulmuş ya da sanılan eylemlerdir.

   Görmüşüm – görmüşsün – görmüş – görmüşüz _ görmüşsünüz _ görmüşler

ŞİMDİKİ ZAMAN EKİ

   ( I ) yor eki ile yapılır

Eylemin şimdi yapıldığını ve devam etmekte olduğunu belirtir.

   Görüyorum – görüyorsun – görüyor – görüyoruz – görüyorsunuz – görüyorlar

GELECEK ZAMAN KİPİ

   ecek – acak ekleri ile yapılır.

   Eylemin söylendiği andan sonra yapılacağını anlatır.

 göreceğim-göreceksin-görecek-göreceğiz-göreceksiniz-görecekler

GENİŞ ZAMAN KİPİ

( r ) eki ile yapılır.

Eylemin her zaman yapıldığını ya da yapılacağını anlatır.

Olumsuzu  (mez-maz )                    görür-görmez

  Görürüm – görürsün – görür – görürüz – görürsünüz – görürler

DİLEK KİPLERİ

DİLEK ( ŞART ) KİPİ

  ( Se – sa ) eki ile yapılır.

Eylemin gerçekleşme dileğini veya gerçekleşmesinin şarta bağlandığını belirtir.

  Görsem – görsen – görse – görsek – görseniz – görseler

GEREKLİLİK KİPİ

( Meli – malı ) ekiyle yapılır.

Eylemin yapılması gerektiğini anlatır.

   Görmeliyim – görmelisin – görmeli – görmeliyiz – görmelisiniz – görmeliler

İSTEK KİPİ

   ( e – a ) ekleriyle yapılır.

Eylemin yapılması isteğini belirtir.

   Göreyim – göresin – göre – görelim – göresiniz – göreler

EMİR KİPİ

1. Tekil ve 1. Çoğul kişisi yoktur.

Eylemin yapılmasını emir verme şeklide belirtir.

   Gör – görsün – görün – görsünler

OLUMLU – OLUMSUZ EYLEMLER

OLUMLU EYLEMLER: Eylemin yapıldığını ya da yapılacağını bildiren eylemlerdir.

OLUMSUZ EYLEMLER: Eylemin yapılmadığını ya da yapılmayacağını bildiren eylemlerdir.

  Me – ma eki ile yapılır.

OLUMLU EYLEMLER                OLUMSUZ EYLEM

Gördüm                                              Görmedim

Gelecek                                              Gelmeyecek

Sevmiş                                               Sevmemiş

SORU EYLEMLERİ

Eylemin yapılıp yapılmadığını öğrenmek için kullanılan eylemlerdir. Ayrı yazılır.

  ( mi ) soru eki getirerek yapılır.

Gördüm mü? – Gördün mü? – Görmedim mi?

YAPILARINA GÖRE EYLEMLER

BASİT EYLEMLER: Yapım eki almamış kök biçimindeki eylemlere BASİT EYLEMLER denir.

TÜREMİŞ EYLEMLER: Yapım eki getirilerek ad ve eylemlerden türetilen eylemlere TÜREMİŞ EYLEMLER denir.

Susadım  -  Kirlenmiş

BİRLEŞİK EYLEMLER: Birden çok sözcüğün birleşip kaynaşmasıyla meydana gelen eylemlere BİRLEŞİK EYLEM denir.

Sabretmek – kaydetmek – zannetmek

CÜMLE ( TÜMCE )

CÜMLE ( TÜMCE ) : Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir dileği, bir durumu veya bir haberi tam olarak anlatan söz ya da söz dizisine CÜMLE ( TÜMCE ) denir.

Ali eve geldi.

Okudum.

CÜMLENİN YAZIMI:

*Cümlenin ilk sözcüğü daima büyük harfle yazılır.

* Cümlenin sonuna ( . ) ( ? ) ( ! ) ve ( … ) noktalama işaretlerinden uygun olanı konur.

CÜMLENİN ÖGELERİ: Cümleyi meydana getiren sözcüklerin cümle içinde yüklendikleri göreve ÖGE denir.

TEMEL ÖGELER

YÜKLEM: Bir cümlede yapılan işi, oluşu, hareketi bildiren sözcük veya guruba YÜKLEM denir.

Yüklem olmadan cümle kurulamaz.

* Ayşe ders çalışıyor.

*Ağaçlar çiçek açtı

ÖZNE: Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi, oluşu yapan varlığa ÖZNE denir.

Özneyi bulmak için yükleme kim ya da ne sorusu sorulur.

Özneler durum eki almazlar.

Çocuklar oyun oynuyor.                                Dün pikniğe gittik.    — Biz : GİZLİ ÖZNE

ÖZNE            YÜKLEM                                     YÜKLEM

YARDIMCI ÖGELER

TÜMLEÇLER: Yüklemin anlamını yer, zaman, durum, sebep, yön, ölçü vb. yönlerden tamamlayan sözcüklere TÜMLEÇ denir.

Aykut   Bursa’da  oturuyor

ÖZNE   TÜMLEÇ   YÜKLEM

ÖZNE YÜKLEM UYGUNLUĞU

1- Tekillik – çoğulluk yönünden uygunluk.

*Özne tekil ise yüklem de tekil, özne çoğul ise yüklem de çoğul olur.

Ozan              saz        çaldı.               Çocuklar            top          oynuyorlar.

Özne tekil                  Yüklem tekil             Özne çoğul                        Yüklem çoğul

*Bitki ve hayvan adları, organ adları, cansız varlıkların adları, zaman adları ve soyut adlar özne olarak çoğul olsalar da, yüklem tekil olur.

Ellerim   Üşüdü.                     Böbrekleri      rahatsızmış.              Ağaçlar    Çiçeklendi.

Çoğul    Tekil                         Çoğul             Tekil                    Çoğul        Tekil

*Saygı, alay, sitem anlamı katmak için özne tekil olsa da yüklem çoğul yapılabilir.

Vali       Bey     geldiler.                     Küçük   hanım      ancak    gelebildiler.

Tekil                   çoğul                          Tekil                                  Çoğul

2- Kişi yönünden Uygunluk.

Özne Hangi kişi ise, yüklem de aynı kişini ekinin alır.

Ben eve gidiyorum.

O bize geldi.

CÜMLE ÇEŞİTLERİ

ÖGELERİNİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER

1- KURALLI CÜMLE: Yüklemi sonda bulunan cümlelere KURALLI CÜMLE denir.

Ali okula gitti.

Yüklem

2-DEVRİK CÜMLE: Yüklemi sonda olmayan cümlelere DEVRİK CÜMLE denir.

Okula gitti Ali.

Ali gitti okula.

YÜKLEM TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

1- EYLEM ( FİİL ) CÜMLESİ: Yüklemleri çekimli eylem olan cümlelerdir.

Babam eve geldi.  ( geldi-fiil)

2-AD ( İSİM ) CÜMLELERİ: Yüklemi ad soylu olan cümlelerdir.

Bütün çocuklar kardeştir.  ( kardeş – isim )

YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

1- BASİT CÜMLE: Tek yargı bildiren cümlelerdir.

Bugün tiyatroya gittim.

2- BİRLEŞİK CÜMLE: Birden çok yargı bildiren cümlelerdir.

Evi toparlayıp alışverişe çıktık.

3-SIRALI CÜMLE: Birden çok yüklemi olan cümlelerdir.

Bugün çarşıya gidip öykü kitapları aldım.

4-BAĞLI CÜMLE: İki cümlenin birbirine bağlaçla bağlanmasıyla oluşmuş cümlelerdir.

Çok koştum ama yetişemedim.

Yere düştü ve ayağı incindi.

ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

1- OLUMLU CÜMLE: Bir işin, bir oluşun, bir hareketin yapıldığını veya yapılacağını bildiren cümlelere OLUMLU CÜMLE denir.

Bütün insanları sevmeliyiz.

2- OLUMSUZ CÜMLE: Bir işin, bir oluşun, bir hareketin yapılmadığını bildiren cümlelere OLUMSUZ CÜMLE denir.

Bu yanlışı bir daha yapmayacağım.

Bu araba Ankara’ya gitmez.

* Siz eki, değil, yok sözcükleri ve ne bağlacı ile de olumsuz cümle yapılabilir.

Evde meyve yok.

Bu elmalar tatlı değilmiş.

Bu çay şekersiz olmuş.

Ne okurum, ne yazarım.

3-SORU CÜMLESİ: Bir işin, bir oluşun, bir hareketin yapılıp yapılmadığını öğrenmek için kurulan cümlelere SORU CÜMLESİ denir.

*Soru cümleleri, ne, nerede, ne zaman, nasıl, niçin, kim, neden sözcükleri ve mi eki ile yapılır.

Nereye gidiyorsun?

Neden ders çalışmadın?

Kim geldi?

Kalemi ne yaptın?

4-ÜNLEM CÜMLESİ: Acıma, üzülme, şaşma, öfke ve sevinç gibi duygularımızı anlatan cümlelere ÜNLEM CÜMLESİ denir.

Aaa! Ne kadar büyümüş!

Eyvah! Yangın var!

5-ŞART CÜMLESİ: Bir işin yapılmasını, başka bir işin yapılması şartına bağlayan cümlelerdir.

Dengeli beslenirsen sağlıklı olursun.

İyi çalışırsak sınavda başarılı oluruz.

6-EMİR CÜMLESİ: Eylemin yapılmasını emir şeklinde belirten cümlelerdir.

Hemen eve gel.

Pazardan domates alsın.

7-DİLEK ( İSTEK ) CÜMLESİ: Cümledeki yargıyı istek şeklinde belirten cümlelerdir.

Mutlu yıllar dilerim.

Dilerim başarırsın.

8- GEREKLİLİK CÜMLESİ: Gereklilik kipi ( meli ) – ( malı ) ekleri ile kurulan cümlelerdir.

Otobüste büyüklere yer vermeliyiz.

Ödevlerini zamanında yapmalısın.

ANLAM ÖZELLİKLERİ BAKIMIDAN CÜMLELER

SEBEP – SONUÇ İLİŞKİSİ İÇEREN CÜMLELER: İlk cümle olayın sebebini, ikinci cümle olayın sonucunu bildirir.

Çok çalışmadığı için sınavda başarısız oldu.

Kar yağdığı için yollar kapanmış.

BİRLİKTE OLMA ANLAMI TAŞIYAN CÜMLELER: İle, de ve bağlaçları ve ile edatı ile yapılır. Yapılan işin beraber yapıldığını anlatır.

Emre ve Arda sinemaya gittiler.

Baba ile oğul yürüyüş yaptı.

ARAÇ ANLAMI TAŞIYAN CÜMLELER: İle edatıyla araç ilgisi yapılır.

Okula servisle geliyor.

Sınıfı bayraklarla süsledik.

ANLATIM ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN CÜMLELER

ÖZNEL ANLATIM: Kişiden kişiye değişen yargıların anlatıldığı ifade türüdür.

Bu resim çok güzel olmuş.

Bana göre köyde yaşamak daha iyidir.

NESNEL ANLATIM: Herkes tarafından kabul göre, kişiden kişiye değişmeyen duygu ve düşüncelerin etkisinde kalmadan söylenen ifadelerdir.

   Bursa Uludağ’ın eteklerine kurulmuştur.

   Dünya Güneş’in etrafında döner.

KARŞILAŞTIRMA: İki kavram arasında bir tür benzerlik ilgisi kurmaktır.

* Gibi, aynısı, daha, çok, pek, en, benzer olarak, farklı olarak, gibi ifadelerle kullanılır.

Her şeye rağmen yola devam etmeliyiz.

Oya gibi Elif’te çalışkandır.

PARAGRAF: Bir konu ile ilgili olarak yazılan cümleler topluluğuna Paragraf denir.

1- GİRİŞ BÖLÜMÜ            : Konuyu tanıtan ve amacı belirten bölümdür.

2- GELİŞME BÖLÜMÜ     : Konunun açıklandığı, ana düşüncenin işlendiği bölümdür.

3- SONUÇ BÖLÜMÜ         : İşlenen düşüncenin özetlenmiş, sonuca bağlandığı bölümdür.

ANA DÜŞÜNCE ( ANA FİKİR ) : Bir yazıda ele alınan konunun vermek istediği mesajdan alınacak derstir.

YARDIMCI DÜŞÜNCE ( YARDIMCI FİKİR ) : Ana düşünceyi açıklayan, destekleyen, ispatlayan ve anlaşılmasını kolaylaştıran düşüncedir.

PARAGRAF BAŞLIĞI: Paragrafın başına konan yazıya BAŞLIK denir.

YAZIM ( İMLA ) : Bir dilin belli kurallarla yazıya geçirilmesine YAZIM denir.

BÜYÜK HARFLERİN KULLANILDIĞI YERLER

1- Cümle büyük harfle başlar.

Bugün sinemaya gideceğiz.

2-Şiirde dizeler büyük harfle başlar.

3- Bütün özel adlar büyük harfle başlar.

4-Belirli bir tercih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar.

29 Ekim 1923

5- Levhalar ve açıklama yazıları büyük harfle başlar.

Öğretmenler Odası

Dolmuş Durağı

BAĞLAÇ OLAN ( DE – DA )’ NIN YAZILIŞI

* Sözcükten ayrı yazılır.

* Dahi anlamı katar.

*Te – ta haline dönüşmez.

   Babam da geldi.                                   Sebze de aldık.

DURUM EKİ ( DE – DA )’ NIN YAZILIŞI

* Durum eki ( de – da ) sözcüğe bitişik yazılır.

   Biz şu evde oturuyoruz.                Çantam arabada kalmış.

EK VE BAĞLAÇ OLAN ( Kİ )’NİN YAZILIŞI

* Ki bağlacı sözcükten ayrı yazılır.

   Kaldı ki               Bilmem ki               Demek ki

*Bazı kalıplaşmış sözcüklerde bitişik yazılır.

Çünkü- belki- hâlbuki- sanki- meğerki- oysaki

SORU EKİ ( Mİ )’NİN YAZILIŞI

* Soru eki mi değişmez ayrı yazılır.

* Soru ekinden sonra gelen ekler, bu eke bitişik yazılır.

Geldin mi?                           Yaptın mı?

Okudun

Ben Zeki Degilim