Katı Atık Transfer İstasyonları Seçimi, Kriterleri ve Genel Bilgi

İÇİNDEKİLER                                                                                                         SAYFA

1.       GİRİŞ                                                                                                                         2

2.       TRANSFER İSTASYONLARININ BİRİMLERİ VE YER SEÇİMİ                                3

2.1       Düzenli Depolama Alanlarının Konumuna Göre Transfer İstasyonlarının Yer Seçimi            3

2.2.    Transfer İstasyonlarının Birimleri                                                                                 7

2.3.    Değişik Tiplerde Atık Transfer İstasyonları                                                                   9

2.4.    Transfer İstasyonlarının Kapasitesini Etkileyen Faktörler                                            11

3.         TRANFER İSTASYONLARININ TASARIM KRİTERLERİ VE MALİYETLERİ                12

3.1.    Genel Tasarım Kriterleri                                                                                            12

3.2.    Projeye Başlangıç ve Mevcut Sınırlamalar                                                                  13

3.3.    Lojistik Koşullar                                                                                                        15

3.4.    Teknik Şartnameler                                                                                                   17

3.5.    Kavramsal Teknik Tasarım                                                                                         18

3.6.    Tatbikat Projeleri                                                                                                       19

3.7.    Atık Transfer İstasyonları İçin Maliyet Hesapları                                                         21

4        ATIK TRANSFER İSTASYONLARI İÇİN ÖRNEKLER                                             22

4.1.    Born Transfer İstasyonu                                                                                             22

4.2.    Venlo Transfer İstasyonu                                                                                           23

4.3.    Geldermalsen Transfer İstasyonu                                                                                25

4.4.    Delft Transfer İstasyonu                                                                                            26

5.       Künye                                                                                                                    28

EK-1                Transfer İstasyonları için yer Seçimi Kriterleri

EK-2                Transfer İstasyonları için kontrol Listesi

1.                       GİRİŞ

Katı atık transfer istasyonu, katı atıkların bir taşıma aracından diğer bir araca sevk edildiği bir tesistir. Sevkin amacı genellikle katı atık zincirinin lojistiğini daha verimli kılmaktır. Atık toplama işlemi çoğunlukla küçük araçlar ve az sayıda işçi ile gerçekleştirilmektedir. Uzun mesafelerde atığın bu türden araçlarla taşınması yüksek maliyetli bir işlemdir. Atığın küçük araçlardan büyük araçlara aktarılması masrafı ve büyük araçlarla taşınması masrafı mevcut sistemden daha ekonomik ise transfer faaliyeti düşünülmelidir.

Atık işleme ve bertaraf tesisi tiplerinin bir çoğu transferi de kapsayacak şekilde tasarlanabilir. Birçok yerde, tesisin birkaç işlevini aynı yerde barındırmak alan tasarrufu açısından avantajlıdır. İlâve tesislerinin yer seçimi, ekonomik, çevresel ve lojistik etkenleri ayrı ayrı değerlendirerek yapılmalıdır. Sistemlerin kombinasyonu ancak ayrı yerlerde olan tesislerin işletiminden daha avantajlı ise düşünülmelidir.

Bu teknik kılavuz, atık transfer istasyonlarının yer seçimi ile ilgili bilgileri içermekte ve bu tesislerin kurulması sırasında uygulanması gereken teknik tasarım ilkeleri ile ilgili genel kriterleri sunmaktadır. Teknik kılavuzun hedef grubu atık bertarafından sorumlu olan belediyeler ve özel idareler ile başta Çevre Bakanlığı gibi bu konuda faaliyetlere yön veren ve denetleyen kurum ve kuruluşlardır.

Kılavuz içinde öz ve yeterli bilgi verilmiş çok fazla ayrıntı /detaya girilmemeye özen gösterilmiştir

Rapor, bu türden tesislerin ihale dokümanlarının hazırlanmasında kılavuz görevi görmek amacı ile hazırlanmıştır. Rapor lojistik ve teknik detayları kapsam dışı bırakmış; saha seçimi, tasarım, mühendislik ve maliyet belirleme konularında bilgi sunmayı hedeflemiştir.

Rehbere, Hollanda’da başarılı bir şekilde uygulanan tesislerden örnekler de eklenmiştir. Bu örnekler, Türkiye’nin özellikle bu tür tesislere en fazla ihtiyaç duyulan ve nüfus yoğunluğu yüksek olan yerleşim bölgelerinde uygulanabilecek özellikler taşımaktadır. Nüfusun az olduğu yerleşim bölgelerinde atık transfer istasyonları daha basit olabilir. Örneğin, buralarda kurulacak transfer istasyonlarının işletmeleri tamamen açık bir ortamda gerçekleştirilebilir. Ancak bu durumlarda da özel tasarım ve işletme tedbirlerini gerektiren iklim koşulları göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin, Türkiye gibi sıcak iklimli ülkelerde organik atıklar hızla çürüyerek koku ve haşere sorunlarına neden olabilir. Lojistik ve tasarım işlemleri de yerel koşulları göz önüne alarak planlanmalıdır.

Aşağıdaki bölümde (Bölüm 2), atık transfer istasyonlarının sahip olmaları gereken birimleri anlatılmıştır. Bu bölümde ayrıca, transfer istasyonlarının boyutlandırılmalarında son derece önemli bir faktör olan kapasite tespiti üzerinde durulmuştur. İkinci bölümün son kısmında, transfer istasyonlarının yer seçimleri, atık kaynaklarının oluşum noktaları ve atıkların nihai bertarafları göz önünde bulundurularak kullanılacak sistemlerin lojistik yapıları ve atık bertaraf zincirinin optimizasyonu açıklanmıştır.

Bölüm 3’te, bu tesislerin tasarımları için gerekli parametrelerin tümünü  kapsayan bir “kontrol listesi – check list” verilmiştir. Bu liste benzer altyapı tesislerinde kullanılan tasarım mantığına uygun olarak hazırlanmıştır. Tesislerin maliyet hesapları da tasarım prosesinin bir parçasını oluşturduğundan bu konuya  Bölüm 3.7.’de yer verilmiştir.

Bölüm 4’te, bazı modern atık transfer istasyon uygulamaları ile ilgili örnekler verilmiştir. Bunlar, özellikle bu tür ihaleleri yapacak olan kurumlara bu tür tesislerle ilgili görsel bilgi vermek gayesi ile bu rapora dahil edilmiştir.

2.                       TRANSFER İSTASYONLARININ BİRİMLERİ VE YER SEÇİMLERİ

2.1.         Düzenli Depolama Alanlarının Konumuna Göre Transfer İstasyonlarının Yer Seçimi

Transfer istasyonunun yer seçimi birkaç faktöre bağlıdır:

• Lojistik açıdan en uygun noktanın yakınında uygun bir sahanın mevcudiyeti ve maliyeti. Teorik olarak en uygun nokta, atık yönetim biriminin (bu bir transfer istasyonu olabilir) birden fazla belediyeye hizmet vermesi halinde ulaşımın direkt (düz çizgilerle) yapılabildiği lokasyon anlamına gelmektedir.
• Mevcut altyapı ve gerekli uyarlamaların maliyeti
• Müsait alanların çevresel durumu (çevrenin toz, koku ve gürültü açısından hassasiyeti, zemin ve yeraltı suların araç veya ekipmandan kaynaklanan sızıntı suyu kirliliğine karşı hassasiyeti). Çevresel etkinin boyutlarını; bir tarafta kapasite, çalışma saatleri ve araç faaliyeti öteki tarafta transfer istasyonunun yerleşim birimine mesafesi belirleyecektir. Yasal yükümlülükler ile uyumluluk değerlendirmesi ve karşılaştırması sanayi ve ticari faaliyetler ile aynıdır. Örneğin: önlem alınmadan bir transfer istasyonu herhangi bir yerleşim birimine en azından 500 m. uzaklıkta olmalıdır. Önlem alınması gereken diğer bir konu  tesise gelecek kuş, fare gibi canlıların uzak tutulması için temiz ve düzenli faaliyet göstermektir. Göz önünde bulundurulması gereken diğer bir konu ise transfer işlemi sırasında ve/veya araçlardan sızacak sızıntı suyunun toprak kirlenmesine neden olmasıdır. Çoğu transfer istasyonu tehlikeli atık işlemediği için ve beton yer kaplaması yeterince koruma sağlayacağından herhangi özel önleme gerek duyulmayacaktır. EK-1 aday sahaların seçiminde kullanılabilecek bir kontrol listesi niteliğindedir.
•  Çevre kirliliğini önlemek için alınacak tedbirlerin  maliyeti

Atık taşıma sisteminin yapısı, atık kaynaklarının (evler) coğrafi konumuna ve özelliklerine ve atıkların nihai olarak bertaraf edileceklere yere (depolama sahaları) bağlıdır. Yakın geçmişe kadar bir çok  ülkede her kent / yerleşim birimi  kendi düzensiz atık sahasına sahipti. Ancak bu durum olumsuz çevresel etkileri ciddi boyutlara taşıyordu. Bu nedenle 1970’li yıllardan itibaren Batı ülkelerindeki yerel atık depolama sahalarının çoğu kapatılıp bölgesel depolama sahaları inşa edilmiştir. Son yıllarda, depolama hacmini azaltmak amacıyla yapılan enerji kazanma gayesi ile yakma yöntemi de giderek önem kazanmıştır. Örneğin, Hollanda’da, 1980’li yılların ortalarından beri evsel katı atıkların büyük bir bölümü, ülkenin değişik noktalarına dağılmış birkaç atık yakma tesisine gönderilmektedir. Nihai bertaraf tesislerinin (hem yakma tesisleri, hem de depolama alanları) bir merkezde yoğunlaştırılmaları ve teknolojilerinin giderek geliştirilmesi, atık miktarlarını ve transfer istasyonlarını aşağıda özetlendiği gibi doğrudan etkilemiştir:

• Toplama ve taşıma proseslerinin bağımsızlığını sağlamak için, transfer istasyonlarının sayıları artmıştır.
• Atıklar özel konteynırlarda yoğunlaştırarak, taşıma sistemleri optimize edilmiştir.
• Atıkların atık transfer istasyonlarından nihai bertaraf sahalarına ulaştırılmasında tren veya konteynır taşıyan gemilerin kullanılması cihetine gidilmiştir.

Transfer istasyonu için en uygu  yerin belirlenmesi için genelde aşağıda sunulan iki seçenek mevcuttur:

1. Atıkların nihai bertaraf yerleri /tesisleri  bellidir. Bu durumda transfer istasyonunun yerini belirlemek için sadece toplama ve taşıma zinciri optimize edilecektir.
2. Atıkların hem nihai bertaraf yerleri/tesisleri (örneğin yakma tesisleri, depolama sahaları), hem de transfer istasyonlarının yer ve tipleri belirlenmemiştir. Bu durumda transfer istasyonun yerinin belirlenmesi daha zordur.

Her iki durumda, hizmet alanının ve toplama sisteminin özellikleri sabit olarak kabul edilmektedir. Bu kabul genellikle yapılabilir çünkü var olan bir atık bertaraf sistemi üzerine çalışılır. Toplama sistemi ve revize edildiği takdirde, etkileşimli olan iki ayrı tasarım prosesi gerçekleştirilmelidir:

• Toplama sisteminin optimizasyonu
• Transfer/ taşıma zincirinin optimizasyonu

Toplama faaliyetleri ile ilgili bilgiler, Evsel katı atıkların toplamasında ve taşınmasında ve tehlikeli atıkların taşınması için uygun teknolojiler  (İş 1b-3)adlı raporda verilmiştir.

Birinci durumda (no. 1), atıkların toplanması, transferi ve taşıma maliyetleri hem normal atık toplama araçları için, hem de uzun mesafe taşıma yapabilen araçlar için belirlenmek zorundadır. Bu temel verilerden yola çıkarak atıkların oluştuğu kaynak ile nihai atık bertaraf yeri/tesisi arasında bir transfer istasyonunun yerleştirilmesinin ekonomik olup olmayacağı ortaya konulabilir. Atıkların uzun mesafelerde normal toplama araçlarıyla taşınmasından kaynaklanan maliyet ile atıkların daha az personel gerektiren ve daha fazla atık taşıyan TIR’larla taşıma maliyetleri arasındaki fark transfer istasyonunun toplam maliyetini karşılamalıdır. Bir atık transfer istasyonunun birden fazla yerel yönetim tarafından paylaşılması hususuna da nihai bertaraf tesisinin mesafesine ve her yerel yönetimden çıkan atık miktarı değerlendirilerek karar verilebilir. Transfer istasyonunun en uygun konumu yerleşim birimlerinin getirdikleri yüklere ve toplam atık taşıma maliyetlerinin en az olmasına bağlıdır.

Ağırlık merkezi yöntemi, teoride matematiksel şekilde yapılabilir. Atık kaynaklarının ve gideceği yerin kotları, her atık kaynağı için birim başına zaman ve atık oluşumu ile her taşıma seçeneğinin ton*km bazındaki maliyeti bilindiği takdirde, transfer istasyonunun optimum yeri, toplam maliyet denkleminin minimumundadır. Bu denklemde, tüm yerler x-y kotlarıyla tanımlanır. Bilinmez, transfer istasyonunun yeridir. Denklemin minimumu, maliyetlerin minimumudur. Maliyetler şöyle hesaplanır:

• Transferin birim zamanındaki maliyetlerinin toplamı
• Transfer istasyonundan nihaî bertaraf yerine yapılan taşımanın birim maliyeti (uzaklık * ton/ birim zaman * ton*km bazında taşıma maliyeti)
• Atıkların her kaynaktan transfer istasyonuna taşınmasının birim zamanındaki maliyetlerinin toplamı. Bu toplam, yukarıda verilen formülün her kaynak için uygulanmasının toplamıdır.

Bu tabiî çok teorik bir yöntemdir. Taşıma mesafeleri ve ton*km bazındaki maliyet, mevcut altyapıya bağlı olarak belirlenir. Pratikte, transfer istasyonu için müsait ve mümkün yer seçenekleri önceden belirlenir, sonra ise her seçenek için yukarıdaki formüle dayanarak maliyet hesapları yapılır. En düşük maliyeti olan seçenek, "optimum" olarak tanımlanır. Bu türden hesaplamalara bir örnek Şekil 1’de verilmiştir.

Bu şekilde bir atık yönetim tesisinin (waste handling facility) optimum yerleşim noktasının tayininin “ağırlık merkezi” hesabı ile nasıl yapılabileceği gösterilmiştir. Verilen örnekte, atık yönetim tesisi bir düzenli depolama sahası olarak öngörülmüş ve ağırlık merkezi hesaplama yöntemi ile üç ayrı belediyeye cevap verecek bu depolama sahasının optimum yeri teorik olarak tayin edilmiştir. Bu örnekte,  atık taşıma zinciri oldukça basit tutulmuş, depolama sahası olarak kullanılacak sahanın bu faaliyet için uygun özelliklerde olduğu kabul edilmiş ve üç belediyeden buraya doğrudan (matematiksel anlamda düz çizgilerle) ulaşılabileceği varsayılmıştır.

Şekil 1: Aday Sahalar için Yer Seçimi Hesaplaması

İkinci durum (no. 2) daha karmaşıktır. Yeni bir nihai atık bertaraf yeri (depolama sahası) için yer seçimi ve birden fazla (iki) transfer istasyonunun birkaç belediyeye hizmet vermesi örneği ele alındığında seçimin, coğrafî (çevre yapısını değerlendirerek yapılan yer seçimi), çevresel (yerel çevreye olacak etki), siyasi (belediye ve bölgesel idareler arasındaki işbirliği), iktisadi (arsa fiyatları, inşaat maliyetleri), geçmiş uygulamalar (mevcut ve kullanılabilir bir depolama sahasının bulunması) ile ulaşım, iletişim ve diğer altyapı durumu gibi parametrelere bağlıdır. Bu faktörler, seçim kriteri olarak her durum için ayrıntılı değerlendirilmelidir. Genel bir tavsiye vermek mümkün değildir. Kriterlerin değerlendirilmesinde verilen ağırlıklar, her özel durumda değişebilir. Özellikle nüfusu yoğun olan yerlerde, yerel ve şahsî hususlar değerlendirmeyi ve karar verme prosesini çok etkiler (meselâ komşu yerleşimlerin itirazları).

Lojistik olarak bir transfer istasyonu için yapılacak yer seçiminde en önemli hususlar aşağıda sıralanmıştır:

• Coğrafi konum ve atık üreten yerleşim birimlerinin  büyüklükleri,
• Depolama sahalarının kapasiteleri , kurulma ve  işletme maliyetleri,
• Atık üretilen kaynaklarla (yerleşim birimleri) ile depolama /bertaraf tesislerine arasındaki mesafe (taşıma maliyeti olarak).

Bu durumda optimum yer seçimi  olası seçenekler arasında yapılacak bir matematiksel irdeleme ile ortaya konulabilir. Örneğin, beş yerleşim bölgesine hizmet verecek iki transfer istasyonu yerlerinin belirlenmesi için  Şekil 2’de bir model gösterilmiştir:

Transfer istasyonlarının yer seçimindeki ilk adım, yeni bir depolama sahasının gelecekteki ihtiyaçları (örneğin 20 yıl için) karşılaması için gerekli kapasitesinin hesaplanmasıdır. Depolama sahasının optimum yer seçimi, taşıma maliyetleri ele alınarak tespit edilecektir (adım 1). Kurulacak bir transfer istasyonunun bir veya birkaç yerleşim birimi için kullanılması durumunda toplama ve taşıma maliyetlerindeki azalmalar hesaplanacaktır (adım 2). Bunun sonucunda da kurulacak tesislerin  konumları toplam taşıma maliyetinin en yüksek olduğu noktaya doğru kaydırılması ile tespit edilecektir. (adım 3).

Bu modelde dikkate alınan veriler yerleşim birimlerinde oluşan atık miktarları, coğrafî konum (depolama sahalarının varlığı ve bunların kentsel alanlara olan yakınlığı ve yol bağlantıları), atıkların üretildikleri noktalardan son noktaya kadar geçen süreç içinde toplanmaları ve taşınmalarına ait  birim maliyetleri ve seçilen atık toplama yöntemleridir.

2.2.         Transfer İstasyonlarının Birimleri

Atık bertarafı lojistik bir prosestir: Atık, kaynağında ya da kaynağına yakın bir yerde toplanıp oradan katı atık işleme veya bertaraf tesisine getirilir. Lojistik proseslerin optimizasyonu mümkündür. Genellikle, maliyet, zaman ve çevre koruma ihtiyaçları arasında bir denge aranmalıdır. Değerlendirilen parametreler arasında genellikle maliyet ve verime en fazla önem verilir. Katı atık bertaraf zincirinde, atıkların toplama aracından alınıp işleme/ bertaraf tesisine gidecek bir uzun yol araçlarına sevk edilmesiyle verim arttırılabilir. Bu sevkin yapıldığı yere, "Katı Atık Transfer İstasyonu" denilir.

Transfer, atıkların bir yerden bir başka yere nakli anlamına gelmektedir. Aslında bu faaliyetin, atıklarla ilgili başka bir faaliyet ile birleştirilmesi tesadüfidir. Atıkların ayrıştırılmasının (geri kazanımının) ekonomik olarak yapılması bazı özel işlemleri gerektirir. Bu durum şu şekilde mütalaa edilmelidir: Bir ayırma tesisinde (ayrıştırılmış) atıklar mutlaka transfer edilmek zorundadır, ancak bir transfer istasyonunda atıklar ancak spesifik koşullarda ayrıştırılabilirler (geri kazanılabilirler). Transfer istasyonlarının geri kazanım için uygun bir opsiyonu (ortamı) oluşturdukları bir gerçektir. Ancak bir tesiste gerçekleştirilen işlemlerin çoğu ayırmaya yönelik ise burası transfer istasyonu değil, bir ayrıştırma (geri kazanım) tesisidir.

Atık transfer istasyonlarının en önemli görevlerinden biri atıkların tasnifi ve bertarafı için kullanılan düzenli ve mali açıdan verimli bir sistemi çok değişken ve mali açıdan verimsiz olan diğer sistemlerden ayırmaktır. Bu amaca, temel fonksiyonları ve birimleri aşağıda tanımlanmış olan transfer istasyonları  tasarlayarak ve bunları işletmeye alarak ulaşmak mümkündür:

• Atık miktarını ve tesisin işletme masraflarını belirlemek için gelen atıkların kontrolü, kabulü ve kaydedilmesi (KKK): Bir atık aracı transfer istasyonuna geldiğinde, atıkların miktarı ve özellikleri, nakliyecinin kimliği ve ruhsatı kontrol edilmelidir. Genellikle, atıkların transfer istasyonuna kabul edilmesiyle, bu atıklarla ilgili sorumluluklar da transfer istasyonu tarafından üstlenir. Maliyet hesaplarının, atık takibi ve ruhsat kontrolleri için, bu bilgiler atık kabulü esnasında kaydedilmelidir.
• Atıkların sıkıştırmalı toplama araçlarından, üzerinde büyük hacimli konteynır taşıyan  TIR’lara aktarılması,
• Atıkların bu konteynırlarda yoğunlaştırılması (sıkıştırılması): Sıkıştırmayla atıkların hacmi azaltılır. Özellikle TIRlarla uzun mesafeli nakliyat yapıldığında, sıkıştırma TIRların kapasitesinin optimum şekilde değerlendirilmesini sağlar.
• Bazı atık fraksiyonlarının gidecekleri yerlere göre beraber taşınması: Değişik yerlerden gelen fakat aynı işleme veya bertaraf tesisine gidecek atıklar birlikte taşınabilir.
• Büyük hacim ve ağırlık tutan (kaba) malzemelerin ve konteynırların TIR’lar dışında değişik yöntemlerle taşınmaları (gemi, tren): Transfer istasyonunun ve atıkların gideceği işleme/ bertaraf tesislerinin imkânları ve yerlerine göre, atıkların gemi veya trenle taşınması da avantajlı olabilir. Ancak, bu seçeneklerin dahil edilmesiyle, transfer istasyonunun alan ihtiyacı ve yatırım maliyeti de artar.
• Konteynır ve/veya yığınlar için geçici depolama sahasının bulundurulması: Uzun mesafeli nakliyatın verimliliğinin arttırılması için, geçici depolama da önemli bir işlevdir (atıkların tam bir araç kapasitesine ulaşana kadar biriktirilmesi). Aynı şekilde, transfer istasyonunda yapılan geçici depolamayla toplam depolama kapasitesinin optimizasyonu veya bertaraf zinciri için tampon işlevini üstlenmek de mümkündür. Bu şekilde, atık üretiminin uçta olduğu günlerde katı atık işleme/ bertaraf tesisinde fazla atıkların birikmesi önlenebilir.

Transfer istasyonlarının atık kaynaklarına (özellikle yerleşim bölgeleri ve küçük endüstrilerin bulunduğu mahaller) yakın yerlerde kurulmaları, transfer istasyonunu kuran ve işletenlere aşağıdaki hususlarda kolaylık sağlayabilmektedir:

• Küçük endüstrilerden ve konutlardan atılan (kaynakta ayrı olarak toplatılmış) değerlendirilebilir atıklar -örneğin, tahta, metal, cam, kağıt, plastik vs.- bu durumda daha kolay değerlendirilebilir. Bu maksatla atık transfer istasyonlarından belli mesafelerde değerlendirilebilir atık toplama kumbaraları yerleştirilir. Atıkların kaynakta ayrı olarak toplatılmasını teşvik etmek gayesi ile Hollanda’da her belediye bu hizmeti vermek zorunda bırakılmıştır. Küçük sanayilerden bu hizmet için bir küçük miktarda bedel de alınmaktadır. Eğer atıklar kaynakta ayrıştırılmış ise atığın kalitesinde taşıma süresince bir değişiklik olmaz. Burada atıkların aşağıdaki yöntemler ile karışmasını engellemektir.
  • Teknik önlemler:değişik atık fraksiyonları tercihen transfer istasyonunun farklı yerlerinde aktarılmalıdır. Bu işlemde ekonomik etkenler göz önüne alınarak mümkün mertebe ayrı ekipman kullanılması tavsiye edilir.
  • İşletme önlemleri: Atığın kalitesinin korunması ön planda tutulmalıdır.
  • Gelen atıkların transfer istasyonunda manuel veya otomatik ayırma şeklinde ayrıştırılması
  • İkinci el ürünler (buz dolabı, radyo, lamba, sandalye gibi) kolaylıkla geri kazanılır. Bazı durumlarda, kullanılmış ve geri kazanıma elverişli ev eşyaların transfer istasyonunda toplanması avantajlı olabilir. Bu durumda, bu eşyaların tamiratı için bir atölyeyi bulundurma ve böylelikle eşyaların satışını da transfer istasyonunda yapma seçeneği de mevcuttur

Bu noktada önemli olan, transfer işleminin faydalı olacağına karar verilmesi ve daha sonra en uygun yerin seçilmesidir. Yer seçimi diğer faaliyetlerden bağımsız olarak gerçekleştirilmelidir. Diğer faaliyetlerin gerekliliği bağımsız olarak kendi kategorileri dahilinde değerlendirilmelidir. Bu safhaların çalışanlar, tesis ve boyutları ve çevresel önlemler gibi ek faaliyetler gerektirmektedir. Bu faaliyetler ekonomik ve lojistik avantajlar ile giderilmelidir. Sadece birden fazla faaliyetin gündeme geldiği durumlarda bir aday sahanın daha detaylı şekilde değerlendirilmesi gerekebilir. Bu aşamada önemli bir nokta transfer istasyonlarının cazip bulunduğu boyutlar genelde ayırma gibi tek bir faaliyete tahsis edilen alandan küçük olmasıdır.

• Konutlarda ve küçük sanayide oluşan ve tehlikeli atık tanımı içine giren atıkların toplatılması  ve bunların depolanması, yüklenmesi/ boşaltılması ve taşınması için özel tedbirlerinin uygulanması daha kolaylıkla yapılır. Transfer istasyonu, sınırlı miktarda tehlikeli atıkların sevkiyatı için de düzenlenebilir. Bu malzemelerin özelliklerine göre, insanların ve çevrenin korunması için alınan tedbirler de transfer istasyonunun işlevlerine eklenmelidir. Tehlikeli atıkların miktarı veya depolandığı süre arttığında, bu hususlar daha da fazla önem kazanır. Transfer istasyonunun tehlikeli atıkla ilgili çalışan personele bununla ilgili özel eğitim verilmelidir.
• Bazı durumlarda, transfer istasyonları belediyelerin diğer altyapı hizmetleri, örneğin otopark, araç bakım atölyesi, inşaat malzeme deposu vb, ile bir araya getirilerek ekonomiklik ve verimlilik arttırılır. Böyle işlevlerin transfer istasyonuna eklenmesi, ayrı olarak değerlendirilmelidir (ekonomik, çevresel ve lojistik açılardan)

Şekil 3    Transfer İstasyonları için akış diyagramı örnekleri

2.3.         Değişik Tiplerde Atık Transfer İstasyonları

Her transfer istasyonunun kendine has özellikleri var. Atıkların kaynağı ve toplama sistemine bağlı olarak, değişik atık türleri transfer istasyonuna gelebilir. Giren atıkları istenen neticeleri elde edebilmek amacıyla işlemek için gereken ve 2.1. nolu bölümde açıklanan işlevlerin biri veya birkaçı tesis bünyesine dahil edilmelidir. Gelen atık yüklerinin bazıları birlikte sevk edilebilir, bazıları ise başka yerlere nakledilmeden evvel ayrıştırılabilir. Transfer proseslerinin en basit olanı, atık debisinden birkaç küçük yüklerin nakliye için bir araya getirilmesidir.

Genel olarak transfer istasyonlarında üç temel yöntem uygulanmaktadır (Şekil 1):

1. Toplama kamyonları atıkları bir platformdan ve doğrudan açık konteynırlara (veya tren veya gemilere) boşaltılır,
2. Toplama kamyonları atıkları beton bir zemine boşaltır. Bir araç yardımı ile (vinç, loder) bu atıklar zeminden alınıp açık konteynırlara (veya tren/ gemilere) yüklenir,
3. Toplama kamyonları, atıkları platformdan bir bunkerde bulunan bir presleme aracına boşaltır. Atıklar preslenip yoğunlaştırıldıktan sonra özel sıkıştırmalı konteynırlara aktarılır.

Bu yöntemlerin her birinin farklı avantajları ve dezavantajları vardır:

• Birinci yöntemin avantajı, basit konstrüksiyon gereksiniminin olması ve az bir alana ihtiyaç duymasıdır. Dezavantajı ise nispeten pahalı platformların kullanılması ve  yanlış boşaltma  ve/veya sıkıştırmasız konteynerde atık taşımadan kaynaklanabilecek çevre kirliliğidir. Bu yöntem, kısa mesafeli taşımalar için halen  yaygın olarak kullanılmaktadır.
• İkinci yöntemin avantajı  yerleşim açısından esneklik sağlaması ve atıkların bu zeminde geçici bir süre depolanmasına izin vermesidir. Loder atıkları kaldırıp, konteynıra yükleyebilir. Atıkların loderle sıkıştırlmasıyla, % 120 - 140'lık bir sıkıştırma faktörü sağlanabilir ve böylelikle nakliye konteynırının yükleme kapasitesi arttırılabilir. Yöntemin mahzurları, alanın kirlenmesi, toz vb. kirliliklerin rüzgârla yayılması ile işlem için gereken uzun süreden (bu faktör genellikle sorun teşkil etmez) ibarettir. Atıklar transfer istasyonunda işlenirse (ayırma), bu yöntem en uygun seçenektir. Bu durumda, ayırma (ya da yapılan herhangi başka bir işlem) boşaltımdan sonra ve yüklemeden evvel gerçekleştirilir.
• Üçüncü metodun avantajları, bunkere doğrudan boşaltmanın yapılması, yüksek yoğunlaştırma katsayısına ulaşılması (% 200’e kadar) ve otomasyon yüksekliği nedeni ile düşük işgücüne ihtiyaç göstermesidir.  Diğer taraftan, bu metot için yatırım maliyeti oldukça yüksektir. Bundan dolayı bu yöntem özellikle yüksek atık miktarları ve uzun taşıma mesafeleri için uygundur.

Bazı uygulamalarda ise yukarıda sözü edilen yöntemlerin bir kombinezonu da düşünülebilir.

Burada tanımlanan yöntemler  hem kapalı bir bina içinde, hem de açık alanda uygulanabilir. Uygulamalarda hava koşulları dikkate alınarak proses seçimi yapılmalıdır. Örneğin, yöntem seçiminde rüzgar durumu oldukça kritik bir faktördür. Yağmur ve rutubet ile sıcaklık da önemli parametrelerdir. Aşırı yağışa maruz kalan çöplerde yoğunluk artar ve yüksek sıcaklık ile de çöpler biyolojik parçalanmaya uğrarlar. Bu da çevreyi rahatsız edeci kokuların çıkmasına sebep olur. Bu nedenle uygulamalarda atmosferik koşullar mutlaka dikkate alınmalı ve buna göre işletmenin açık veya kapalı olmasına karar verilmelidir.

Günümüzde, atık transferi çoğu zaman burada anlatılanlardan daha kompleks bir işlemdir. Evvelâ belirtildiği gibi, her transfer istasyonunun kendi özellikleri vardır. Değişik atık türleri (muhtemelen) değişik araçlarla getirildiği ve transfer istasyonu çıkışında birkaç çeşit malzeme götürüldüğü durumlarda, transfer istasyonu için de tam bir proses planının hazırlanması gerekir. Transfer istasyonunun atık transferinden başka işlevleri de varsa, bu durum daha da kompleksleşir. Transfer istasyonlarının temel işlevi, giren atıkların boşaltımı ve çıkan atıkların yüklenmesinden ibarettir. Bu iki işlev arasındaki olası diğer işlevler, uygun dahilî taşıma yöntemleri, genellikle loder veya küçük vinçlerle yapılır. Bazı durumlarda, konveyör bandı gibi daha değişik araçların kullanılması verimliliği arttırır.

Herhangi başka bir işlemi yapmayan ve sadece tek tür atık debileri sevk eden basit bir transfer istasyonu bile değişik şekillerde tasarlanabilir. Bunların seçimi, mevcut alan, alan şekli, yerel zemin koşulları, çevre (nüfus yoğunluğu, ekolojik hassasiyet vb.) gibi haricî faktörlere bağlıdır. Yetkililerin şahsî tercihleri her zaman önemli bir faktördür. Bunun için, avantaj ve mahzurlar ancak somut örneklerde belirlenebilir. Her tür proses tasarımında olduğu gibi, transfer istasyonu tasarımındaki yaklaşım, gerekli işlev ve giderlerin asgarî seviyesini belirleyip, bunun için alternatifleri oluşturmaktır. Bu şekilde, ilâve edilecek işlevlerin getireceği ilâve maliyet kolayca anlaşılabilir.

Evsel atıkların toplatılmaya başlanıldığı  ilk dönemlerden günümüze kadar geçen süre içinde atıkların üretildiği yer (yerleşim birimleri)  ile nihai bertaraf tesisleri arasındaki mesafeler giderek birbirinden uzaklaşmıştır. Aynı dönemde lojistik verimliliği arttırmak için transfer istasyonları geliştirilmiştir. Bunlar halen göreceli olarak basit ve kolay işletmeler olup buralarda ayrıştırılmamış atıklar toplama araçlarından transfer araçlarına nakledilirler. Ancak (gelişmiş ülkelerde), yoğun nüfuslu bölgelerde kaynakta ayrıştırılmış atıkların getirildiği ve her bir ayrıştırılmış atık için ayrı transfer hattı olan transfer istasyonları kurulmaya başlanmıştır. Transfer istasyonlarında verimlilik karar mekanizmasının bir parçasıdır. Genellikle spesifik bir lokasyon için alınması gereken çevresel önlemlerin maliyetleri  hesaplanmaktadır. Lojistik maliyet faktörleri de buna eklendikten sonra toplam verimlilik ekonomik verimlilik olarak değerlendirilmektedir. Ancak bunun daima lokasyona bağlı ve göreceli bir durum olduğu akılda tutulmalıdır.

Türkiye açısından durum ele alındığında transfer istasyonlarının, ayırma işlemlerini (geri kazanım) de göz önüne alacak şekilde tasarlanmalarının çok yerinde olacağını vurgulamak gerekir. Halen, bazı pilot çalışmalar dışında, atıkların kaynakta ayrıştırılmadığı gerçeğinden hareketle, danışman grup olarak görüşümüz karışık atıkların nihai bertarafından önce mutlaka ayrıştırılmasının yapılması yönündedir. Bu ayrıştırma işlemi (kaynakta olmadığı sürece) toplama araçlarının ilk ulaştığı noktada yapılmalıdır. Toplama araçlarının ilk ulaştığı noktaların kurulan ve/veya kurulması planlanan transfer istasyonları olması durumunda ayrıştırma buralarda yapılmalıdır. İstanbul Kemerburgaz’da kurulmakta olan kompostlaştırma tesisi ile İzmir Uzundere’deki  kompostlaştırma tesisi bu duruma örnek teşkil etmektedir. Diğer illerde ve/veya bölgelerde kurulacak atık yönetim tesislerinde bu durum mutlaka dikkate alınmalıdır. Özellikle, Ankara, Karadeniz bölgesi vb yerlerde kurulması  düşünülen transfer istasyonları  mutlaka ayrıştırma (geri kazanım) bölümleri ile birlikte ele alınmalıdır. Bu tür tesislerin tipleri, avantaj ve dezavantajları bu konuda imalat yapan firmaların çokluğu nedeni ile standart olarak ve çizelgeler halinde verilemez. Ayrıştırma (geri kazanma) sistemleri ile ilgili geniş bilgi teknik rapor 1b-6’da sunulmuştur. Önerimiz bu konuda (geri kazanım işlevi olan transfer isatsyonu) yapılacak yatırımların mutlaka uzman bir kuruluşun müşaveresi ve danışmanlığı altında gerçekleştirilmesidir.

2.4.            Transfer İstasyonlarının Kapasitesini Etkileyen Faktörler

Transfer istasyonlarının kapasiteleri ve boyutları aşağıdaki etkenlere bağlı olarak hesaplanmak zorundadır.

• Hizmet verilecek bölgenin büyüklüğü (konut sayısı, servis verilecek belde /belediye sayısı),
• Atıkların toplanma sıklığı ve toplanan atık miktarı,
• Transfer istasyonunda uygulanan yöntem,
• Atıkların transfer istasyonundan nihai bertaraf sahasına taşınma sıklığı

Bu faktörler dikkate alındığında transfer istasyonunun kapasitesinin tanımlanabilmesi ile ilgili olarak aşağıda sıralanan parametrelerin belirlenmesinin gerekli olduğu ortaya çıkmaktadır.

• Temel fonksiyonlar için gerekli olan alan (inşaat alanı), (yukarıdaki  bölümde (1. Madde)  anlatıldığı gibi)
• Tesisin, bölüm 2.3’te detaylandırılan ek aktiviteleri de aynı yerde gerçekleştirmesi halinde gerekli  alan,
• Altyapı için gerekli alan,
• Tesisin işleme / transfer kapasitesi (yükleyici ve preslerin adetleri,  nitelikleri vs.)

Atık transfer istasyonu için gerekli alan (ve bütçe), transfer istasyonundaki temel fonksiyonların niteliğine doğrudan bağlıdır. Burada çeşitli seçenekler söz konusu olabilir. Atık transfer istasyonu tasarımı sırasında malzeme akışını gösteren bir diyagram hazırlanmak zorundadır. Bunun sonucunda, gerekli olan alan, fonksiyonların boyutları ve fonksiyonlar arasındaki (altyapı) bağlantıları ortaya konulmalıdır. İstasyonda kullanılan araçlar ve hareketli ekipmanlar ile bunların ağırlıkları ve bunlar için gerekli manevra sahası da dikkate alınmalıdır.

Tek tip bir atık akışını herhangi bir işlemden geçirmeden transfer eden en basit bir transfer istasyonu bile değişik şekillerde (tiplerde) geliştirilebilir. Transfer istasyonun yer seçimi, mevcut sahanın büyüklüğü ve şekli, kurulacağı yerin toprak koşulları (kalitesi), transfer istasyonun çevresi (yoğun nüfus olup olmaması, hassas bölgede (tabiat) olup olmaması, vb) dış faktörlere bağlıdır. Sorumlu kişilerin tercihleri de (bu kararlarda) daima kesin birer faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle, transfer istasyonlarının avantaj ve dezavantajlarını spesifik bir durum olmadan karşılaştırmak mümkün değildir. Yaklaşım, her tasarım prosesinde olduğu gibi, gerekli fonksiyonların ve maliyetlerin minimum olduğu ve alternatiflerin de bu minimuma geldiği noktanın  belirlenmesi şeklinde oluşur. Böylelikle ek işlerden dolayı ortaya çıkan ek (marjinal) maliyetler de şeffaf hale gelir.

3.                             TRANSFER İSTASYONLARININ TASARIM KRİTERLERİ VE MALİYETLERİ

3.1.           Genel Tasarım Kriterleri

Lojistik yapı belirlendikten sonra transfer istasyonunun teknik tasarımına başlanılabilir. Bu aşamada aşağıdaki çalışmaların yapılması gerekecektir.

1. Başlama noktası ve sınır koşulları
2. Lojistik tasarım
3. Teknik şartnamenin hazırlanması
4. Avan projelerin tamamlanması
5. Tatbikat projelerinin yapılması

Bu bölümde, yukarıda sıralanan çalışmaların yapılabilmesi için gerekli hususlar özetlenmiştir. Bu hususların tasarım sırasında dikkate alınması transfer istasyonunun verimli çalışması için kaçınılmaz bir şart olduğu akılda tutulmalıdır.

Transfer istasyonlarının tabanında kullanılan malzemeler ve aranılan geçirimsizlik katsayıları ile ilgili bilgiler kompostlaştırma tesisleri için hazırlanan raporda sunulmuştur (Bkz. 1b-8 /s.39). Referans verilen bu raporda belirtildiği gibi  drenajlı ve drenajsız zeminler için geçirimsizlik katsayısı k_F < 10^-9 m/s olmalıdır.

Yukarıda sıralanan her bir çalışma için kontrol listeleri hazırlanmıştır. Bu kontrol listeleri detaylı tasarım ve uygulamalı mühendislik çalışmalarının yerini tam olarak almamakla birlikte yerel yönetimlerin ihale dosyalarını hazırlamalarında kullanılabilecekleri enstrümanlardır. İhale dosyalarında, burada verilen kontrol listelerinin bulundurulması bu konuda  teklif verecek kişi ve kuruluşlardan ne beklendiğini göstermeye yarayacaktır. Kontrol listelerinde bilgi ve ihtiyaçlar net bir şekilde gösterilecek ve böylelikle ihalenin kapsamı belirginleşecek ve teklif sahipleri, mevcut durum ile gerçek ihtiyaçlar konusunda net bilgilere sahip olacaklardır. Alınacak teklifler de bu sayede ortak bir tabanda değerlendirilebilecektir. Bu listelerin kullanılması sayesinde yerel yönetimler de bu konu ile ilgili olarak yapacakları faaliyetlerde önemli sayılabilecek pek çok kriteri dikkate almış olacaklardır.

Kontrol listeleri, uygulamada takip edilebilecek bir kılavuzdur. Bunların sonuçları, yerel koşullara bağlı olup, genellemeye elverişli değildir. Bunu takip edecek  bölümlerde tasarım dahil her safhada dikkate alınacak hususların listesi bulunmaktadır. Bu  kontrol listeleri EK-2’de verilmiştir.

Önceki bölümlerde, birçok değişik transfer istasyonu tipinin mevcut olduğu anlaşılmıştır. Bunların her biri, çevresel faktörler, ilgili ve bu faaliyetlerden etkilenen kişilerin teşkil ettiği ön koşullarına göre belirlenen işlevlere uygun tasarlanır. Sadece bir tek işlevi olan küçük basit bir transfer istasyonunun maliyetinin, birçok ilâve işlevi de kapsayan yüksek kapasiteli bir transfer istasyonunkine göre çok daha düşük olduğu ortadadır. Piyasa koşulları zaman ve yere göre değişir. Bunun için, genel bir şekilde maliyet vermek mümkün değildir. Gerçekçi maliyetler, her yerde tasarım aşamasında belirlenmelidir. Ancak bu durumda optimizasyon yapılıp olası ilâve işlevlerin gerekliliği ve maliyeti ile ilgili bilgiler elde edilebilir.

Dokümanın Tamamı için tıklayın...