AFGANİSTAN’DA EĞİTİM VE DİN EĞİTİMİ

I- İslam’dan Önce Afganistan’da Eğitim

Afganistan çok eskiden beridir eğitim ve öğretim merkezi olmuştur. Bu ülkede yaşayan insanlar sürekli ilme, okumaya, yazmaya önem vererek eğitim sahasının büyümesi için her zaman çaba göstermişlerdir. Ahlak ve meslek eğitimi her zaman İlahi olan ve İlahi olmayan dine göre verilmiştir. Kitaplar sayfalar okutularak ezberletilmiş, din derslerinden sonra ise nücum ve mezhep kitapları okutulmuştur. Prenslere ve askerlere zihni ve bedeni eğitim verilmiştir. Eğitim öğretim ve beden eğitimi saraylarda ağaçlar altında ibadethanelerde yapılmıştır. Medeniyet ülkenin batısına doğru yayılarak Büyük İskender ülkeyi ele geçirinceye kadar böyle devam etmiştir. Anneye, babaya, komşuya, büyüklere milletin namusuna vb. gibi değerlere saygı bu zamanda ders olarak temel ilkelerden sayılmıştır. Milli marş ezberlemek, nücum, riyaziyat (matematik), dini kitaplar okutmak tıb ilmini öğretmek, yüksek öğretim alanlarından sayılmıştır.

Ülkede (m.ö. 237) putperestlik dini yayılmaya başladı. Putperestlik dini okullarda eğitim-öğretim olarak 6 yaşından 20 yaşına kadar verilmekteydi. Bundan sonra ise nesir, mantık, felsefe, doğa bilimi öğretiliyordu. Bunları öğrendikten sonra ise sınava tabi tutuluyorlardı. Sınavı kazananlar yüksekokul’a kaydediliyorlardı. Budist rahibler ibadet hanelerde mabethanelerde yaşamaktalardı. Bu ibadethaneler ilim, marifet, bilgi, eğitim merkeziydi. Örnek verecek olursak; Belh kenti ve Nabahan’daki ibadethanelerde yüzlerce öğrenci eğitim ve öğretimle meşguldü.

II- İslam Sonrası Afganistan’da Eğitim

Yüce İslam dini Arabistan’dan çıkarak dünyanın büyük bir kısmına yayıldı. İslam dini Horasan’ın bir kısmı Afganistan’a 3. halife Hz. Osman zamanında yayılarak Emeviler zamanında ise bütün Horasan İslam Dinini kabul etti. İslam dini Horasan’a bir din olarak değil de, bir medeniyet olarak girmiştir. Bu zamanda okutulan dersler: Fıkıh,Tefsir, Hadis, Sarf, Nahiv, Edebiyat, Dini inanç, Felsefe olarak sıralanabilir. Eğitim-öğretim cami ve medreselerde yapılırdı. Eğitim-öğretim gayri resmi bir şekilde toplu veya ferdi olarak yapılmaktaydı. Çocuklar camide dinin temel esaslarını kendi dillerinde öğreniyorlardı. Peştunlar Peştuca, Türk boyları Türkçe, Tacikler Farsça vb. dilleri öğreniyorlardı. Bazı kişiler yüksek İslam eğitim derslerini medreselerde veya özel olarak alıyorlardı. Bazı ilme düşkün kişiler daha çok bilgi sahibi olmak için ülke dışına gidiyorlardı. Ülkelerine döndüklerinde ise temel dini esasları ve dinle ilgili dersleri başkalarına öğretiyorlardı. Şimdiye kadar bu durum böyle devam edegelmiştir.

Afganistan’da ilk defa eğitim-öğretim Emir Ali Şir Han zamanında Resmi olmuştur. Bu dönemde eğitim sahası çok küçüktü. Eğitim müdürlüğü, yabancı öğretmenler, yardım dernekleri, tahvildar (depo sorumlusu), kitap kırtasiye, öğretmen, personel maaşlarıyla ilgilenmekteydi. Şir Ali Han zamanında Harbiye ve Mülkiye Mektebleri açıldı. Bunun yanında Taş matbaası açılıp gazete ve kitaplar basılıp yayınlandı.

Habibullah Han da eğitim-öğretimin resmi oluşu ve gelişmesi için çok çaba harcadı ve kendi ismiyle Habibiyye okulunu açtı. O, zamanın modern okulu idi. Prenslerin eğitim ve öğretimi, enstitü ve kazai okullarının temeli onun zamanında atıldı.

Amanullah Han (Afganistan’ın kurtuluşu) döneminde eğitim ve öğretim farklı şekillerde gelişti. Bu dönemde Afganistan bir taraftan İstiklaline kavuşurken başka bir taraftan da ilim kültür ilerlemesinde dünya ile bağlantılarını kurdu. İlk defa okullar ülkenin il merkezlerinde açılmaya başladı. Yabancı öğretmen ve uzmanlar getirildi. Öğrenciler yüksek tahsil görmek için Fransa ve Türkiye’ye gönderildi. Ticaret, Defterdarlık, Camcılık, Çimentoculuk okulları ve kursları açıldı. Yüksek öğrenim olarak Amaniye ve Amani Gazi okulları açıldı. Bu okullar bugün Amani Gazi , Şir Ali Habibiye liseleri olarak anılmaktadır. Bunun yanında kız okulları açılarak şehir merkezlerinde kız öğrencilere kurslar verilmeye başlandı. Amanullah Han’dan sonra Behçi Sakav döneminde kısa sürede okullar kapatıldı. Nadir Han yönetime geçmesiyle eğitim ve öğretime tekrardan önem verildi. Bu dönemde okullar dört devre olarak ilkokul, ortaokulu, lise, yüksekokul olarak derecelendirildi. Yine bu dönemde Tıp, darül-İlim, Arabiye, Eczacılık Fakülteleri açıldı. İlk defa tarihte büyük bir gelişme olarak Üniversite açıldı. Zahir Şah döneminde (1933-1973) kırk yıllık bir zaman içerisinde meslek okulları bütün illerde açıldı. Edebiyat, Hukuk, Ziraat, Mühendislik, Teknik, Tıp ve bir çok kız okulları açıldı. Bu dönemde de yurt dışındaki üniversitelere kız ve erkek öğrenciler gönderilmiştir. Haziran 1973’te Zahir Şah’ın kuzeni eski başbakan Davud Han bir darbe ile yönetimi ele geçirdi. Krallığa son vererek Cumhuriyeti kurdu. Davud Han zamanında çocuklar okuldan önce eğitime hazırlandı, Halkın ihtiyaçlarına göre mesleki okullar genişletildi. Eğitim öğretime faydalı olabilmesi için Milli Eğitimi Bakanlığı yüksek öğretim ve meslek eğitimleri için ayrı programlar hazırlamaya başladı. İlkokul sekiz, lise dört yıl olarak değiştirilmiştir. Birinci sınıftan 3. sınıfa kadar öğrenciler sınıfı otomatik olarak geçeceklerdir. Sayısal dersler ayrı okutulmaktayken, bu dönemde birleştirilmiştir. Ve bunlar 7., 8. sınıflarda anlatılacak ve tek sınava tabi tutulacaktır. 9. sınıf hazırlık sınıfıydı. Bu sınıfı bitirenler çalışkanlıklarına göre bir üst sınıfa geçerek sayısal ve sözel olarak ayrılacaklar, 12. sınıfa kadar bu bölümlerde okuyacaklardır. Mezun olan öğrenciler seçme ve yerleştirme sınavından sonra sayısal bitirenler sayısal bölümlere, sözel bölümünü bitirenler sözel bölümlere yerleştirilmektedir.

Afganistan’da 1978’de Komünistlerin devrimiyle eğitim ve öğretim sistemi bütünüyle değişerek ilköğretim 12 yıla çıkarılmış sınıflar 3+3+6=12 şeklinde düzenlenmiştir. Bu düzenleme ilk olarak Muhammed İtibar okuluna uygulandı. Daha sonra ise başka okullara uygulamaya başladı. Savaş yüzünden pek başarılı olamadı.

1988’de Bakanlar Kurulu ve Meclis toplanarak ders kitapları, okullar, dini medreseler, öğretmen yetiştirme okulları olmak üzere bütün okullara bazı değişiklikler getirildi. 1990’da Afganistan Cumhurbaşkanı Dr. Necibullah eğitimde bir çok değişikliklerin getirilmesini istedi. 1991’den sonra eğitim-öğretim 12 yıl olarak bütün ülkenin genelinde uygulanacaktı. 1990’da Afganistan’ın okul sayısı 1401’dir. Bunlardan 343’ü lise, 480 ortaokul, 577’si ilkokuldur. Toplam öğrencilerin sayısı 909.870 dir.