Zaza Dili Tarihi ( Zazaca )
Zazaca; Türkiye’de özellikle İç Doğu Anadolu'da (Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu) ve İç Anadolu bölgelerinde, ve göç nedeniyle bazı Avrupa ülkelerinde de konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine mensup bir dildir. Bilimsel sınıflandırmada bu dil ailesinin "Kuzeybatı İranî diller" grubunda yer alır, Zazaca, Türkiye'de Türkçe ve Kürtçe'den sonra en çok konuşulan üçüncü dildir.
Zazalar kendi dillerini genellikle Zazaki olarak adlandırırlar ve dilbiliminde de daha çok Zazaki (Zazaish, Zazaische) ve Dımli olarak tanınır. Bunun yanında Kırmancki, Dımılki, Zonê Ma, Zıwanê Ma, Dêsımki, gibi kavramlar da Zazaca'nın diğer yerel adlandırmalarıdır.
Hint-Avrupa dil ailesinin İranî diller grubuna ait olan Zazaca, Alman dilbilimci Prof. Dr. Jost Gippert ve LeCoq'a göre İrani dillerin Kuzeybatı kolunun Hyrkani (< Gurgân) alt gurubuna aittir. Gilanice, Goranice, Mazenderanca, Beluçice, Sengserice dilleri de bu alt guruba aittir.
Zazaca'nın sınıflandırılması [değiştir]
Zazaca ve Diğer İrani Diller (Frankfurt Üniversitesi Tarafından Hazırlanmıştır)[3]
Dil bilimciler Zazaca'yı başlı başına bir dil kabul eder. İranoloji dilbilimine göre de , Zazaca başlı başına bir dildir. Oskar Mann ve öğrencisi Karl Hadank'ın 20. yy.ın başında yaptığı araştırmalar sonucu derleyip 1932'de Leipzig'de çıkan kitabında, ilk kez Zazaca'nın bir Kürt lehçesi olmadığını savunmuştur. Yine Karl Hadank gibi bazı dilbilimciler bu görüşü savunmaktadırlar.Zazaca eski dillerden Partça ve Avestçe'nin devamı olarak kabul edilir.
Zazaki ve Gorani dili birbirine çok yakındır ve İrani diller ailesinde Zaza-Gorani dil grubu olarak aynı kategoride yer alırlar.Birçok araştırma Zazaca'nın Horasan'da konuşulan Fars lehçeleriyle yakınlığını ortaya koymuştur.
Zazaca'nın lehçeleri [değiştir]
Zazaca'nın lehçeleri; Kuzey, Merkez ve Güney Zazaca
Zazaca sözcük dağarcığı ve gramer açısından, İranî diller içerisinde Partça ve Avesta diline en çok benzeyen dildir. Kaynak {Prof. Dr. Jost Gippert}[kaynak belirtilmeli]Ethnologue'a ve bazı dilbilimcilere göre Zazaca, Kırmancki (Kuzey Zazaca) ve Dimli (Güney Zazaca) olmak üzere iki lehçeden, Almanya Frankfurt'da bulunan Zaza Dil Enstitüsü ve Frankfurt Üniversitesi'ne göre ise üç lehçeden oluşur:
- Kuzey Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: kiu[4] Dersim, Erzincan, Sivas, Muş dolaylarında Alevi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun da kendi içinde ağız farklılıkları vardır. Dersim, Sivas, Muş farklılıkları gibi. Kuzey Zazaca'nın Kırmancki adlandırılması ile Kürtçe'nin bir lehçesi olan Kurmanci kavramları birbirine karıştırılmamalıdır.
- Merkez Zazaca: Elazığ'ın Palu ilçesi başta olmak üzere Elazığ ve Bingöl illerinde genellikle Şafi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de şive farklılıkları vardır, Palu, Eğil, Solhan, Hîni (Hani), Ergani, Kulp, Piran, Maden şiveleri gibi.
- Güney Zazaca: (Uluslararası SIL Kodu: diq) Siverek (Şanlıurfa), Gerger (Adıyaman), Mutki (Bitlis), Kuzey Diyarbakır Malatya dolaylarında Hanefi Zazalar tarafından konuşulur. Bunun içinde de kendi ağız farklılıkları vardır ; Çermik, Gerger ve Siverek gibi.
Kuzey ile Güney lehçeleri, Merkez Zazacaya oranla gramer ve sözcük dağarcığı bakımından birbirine daha yakındır.
Güney lehçesi ve geçiş şiveleri, dil tarihi açısından diğerlerine göre daha muhafazakar (arkaik) bir yapıya sahiptir. Merkez Zazacasında da bu Lice ve Kulp, Kuzey Zazacasında ise Bingöl, Varto, bazı yönleriyle Hozat ve Ovacık ve de Almus-Hafik ağzı için söylenebilir, iletişim sağlayabilenler de genelde daha muhafakazar olanlardır. Zazacaya ana dili olarak çok iyi hakim olan ve günlük hayatında kullanan, az çok farklı ağızları bilenler arasında genelde tüm lehçeler arasında anlaşma sağlanmaktadır. Şiveler arasındaki farkları öğrenip alıştıktan sonra da en azından güncel konularda anlaşmakta zorluk çekilmediği gözlenebilir.
Lehçeler arasındaki farklar ve sınıflandırma kriterleri sesbilimsel yönde belirmektedir ki sonra sözcük dağarcığındaki farklar gelmektedir. Dilbilgisi açısından bakıldığında, bu lehçeler arasında çok büyük farklılıklara rastlanmaz. Güney ve Merkez Zazacası birbirine Kuzey Zazacasına göre biraz daha yakınken, Güney ve Kuzey Zazacası arasında da belirli ortaklıklar bulunmakta, keza Merkez ve Kuzey Zazacası için de durum öyledir.
Kuzey Zazacasıyla Merkez ve Güneyi -bütün ağızlar için geçerli olmasa da- ayırt edici farklar ses yapısında ortaya çıkmaktadır. Kuzey Zazacanın birçok şivesinde ş ve j seslerinin telaffuzundan kaynaklı olarak ç ve c seslerinin belirli şartlar altında [ts] ve [dz] şeklinde telaffuz edilmesi, tüm Kuzey ağızlarında patlamalı (plosives) olan ç, k, p, t ünsüzlerin soluksuz (unaspirated) ( <çh, kh, ph th> şeklinde yazılan) eşleri de bulunur. Merkez ve Güney Zazacasında ise soluksuz ünsüzlerden ph ve th birkaç ağızda bulunur. Örn. Bin.-Solhan phonc “5” veya thal “acı tat”, lakin Arapça veya Süryanice’nin etkisiyle hemen tüm Merkez ve Güney ağızlarında varolan ḥ (ح), ‘ (ayn ع) gibi boğazsıl (pharyngeal) ünsüzler[1], kimi ağızlarda da bulunan ṭ (ط), ṣ (ص) ve ḍ (ض) gibi pekiştirmeli (harf-ı sâkile, pharyngealized) ünsüzler mevcuttur. Kuzey Zazacasında Eski İranca’nın uzun ū ünlüsü ü olarak yansırken, Güney ve kısmen Merkez’de uzun û olarak kullanılır. “Almak (şimdiki zaman gövdesi), gezmek, dışkı, ev, kız” gibi belirli sözcükler Güney’de ve Merkez’de gên-, geyraene (gêrayış), gi, keye, keyna olarak g/k şeklinde telaffuz edilirken, Kuzey’de Hozat ve Bingöl-Adaklı’nın bazı ağızları hariç cên-, cêraene, ci, çê, çêna olarak c/ç damaksıl (palatalized) şekline dönüştürülmüş olarak telaffuz edilir.
Biçimbilim (morphology) açısından önemli farklar ise, Kuzey’de fiil çekiminde, şimdiki zaman bildirme kipinde (indicative), 2. tekil şahısta eril ve dişil ayrımı yokken –a, örn. tı vana ~ vanay “diyorsun”, Kuzey ve Güney’de eril için –ê ~ –i, tı vanê, dişil için –a, tı vana (kalıntı olarak –ay) kullanılır.[2]
11’den 19’a kadar sayılan sayılarda Kuzey’de önce onar, sonra teker sayı gelirken, örn. des u hirê “13”, Merkez ve Güney’de bu şekliyle de bulunmakta ve genelde (çoğu İrani ve Hint-Avrupa dillerinde olduğu gibi) önce teker, sonra onar sayı gelir: hirês (< *hirê-des) “13”[3]. “De, dahi” zarfı Kuzey’de genelde ki iken, çoğu Kuzey ve Güney ağızlarında zi şeklinde kullanılır.[4].
KAYNAK: http://tr.wikipedia.org/wiki/Zazaca |
