Anadolu Selçuklular ve Büyük Selçuklularda Ordu, Toprak ve Devlet Yönetimi

Hatırlayacağınız gibi, Büyük Selçuklu Devleti konusunu işlerken, Selçuklularda ülke ve devletin hanedanın ortak malı olduğunu söylemiştik. Bu durumun sakıncalarından da söz etmiştik. Aynı şekilde, Anadolu Selçuklu Devleti’nde ülke ve devlet Selçuklu ailesinin ortak malıydı. Hükümdara Sultan” unvanı verilirdi. Anadolu Selçuklu Devleti’nin ilk başkenti 1077’de Süleyman Şah tarafından fethedilen İznik oldu. İznik’in 1097’de I. Haçlı Seferi sırasında düşmanın eline geçmesinde sonra başkent Konya’ya taşındı ve Anadolu Selçuklu Devleti yıkılana kadar öyle kaldı. Devlet işleri divan” adı verilen kurullarda görüşülürdü. Bu divanların en büyüğü başkentteki Divan-ı Saltanat” idi. Divana vezir başkanlık ederdi.

Anadolu Selçukluları ile Büyük Selçuklular arasında devlet yönetimi ile ilgili benzerlikler bundan ibaret değildir. Aşağıda hem Büyük Selçuklularda hem de Anadolu Selçuklularında bulunan önemli devlet görevlerini sıraladık. Birlikte okuyalım:

Melik: Selçuklu ailesinden olan ve vali olarak atanan devlet görevlileri.

Atabey: Sultan çocuklarına ve çocuk yaştaki meliklere danışmanlık ve eğitmenlik yapan devlet görevlileri.

Subaşı: İllerde askerlik ve güvenlik işlerine bakardı.

Kadı: İllerde adalet işlerine bakardı.

Ordu

Anadolu Selçuklu ordusu kapıkulu askerleri” ve tımarlı sipahiler” olmak üzere başlıca iki bölümden oluşurdu. Kapıkulu askerleri atlı ve yaya olmak üzere ikiye ayrılırdı. Maaşlı çalışırlar ve hep sultanın yanından olurlardı. Hepsi devşirme kökenliydi. Yani, sonradan Müslüman yapılmış savaş tutsaklarından ya da Hıristiyan çocuklarından oluşan bir ordu idi. Tımarlı Sipahiler ise ıkta” sahiplerinin yetiştirmek zorunda olduğu askerlerdi. Tamamen Türklerden oluşan bu ordu Anadolu Selçuklu ordusunun temeli idi.

Anadolu Selçuklu ordusu önceleri sadece kara birliklerinden oluşurdu. Ancak, zamanla devletin Karadeniz’de Sinop ve Samsun, Akdeniz’de Antalya ve Alanya limanlarını ele geçirmesi sonucunda ilk deniz kuvvetleri meydana getirildi. Anadolu Selçuklu Devleti gerçek anlamda ve büyük ölçüde donanmaya sahip olan ilk Türk devletidir. Yandaki resimde Anadolu Selçuklularından kalma Alanya Tersanesi'ni görüyorsunuz.

Toprak

Anadolu Selçuklularında tüm topraklar devletin malı idi ve dört bölüme ayrılırdı.

Has: Vergi gelirlerini sadece sultanların topladığı ve kullandığı topraklara verilen isimdir.

Ikta: Askerlere ve devlet memurlarına hizmet karşılığı verilen topraklardı. Ikta sahipleri maaş yerine bu toprakların gelirleri ile geçinirlerdi ve buna karşılık devlete asker (tımarlı sipahi) yetiştirirlerdi.

Mülk: Başarılı devlet memurlarına hediye olarak verilen topraklara denirdi.

Vakıf Arazi: Cami, medrese, hastane veya kervansaray gibi sosyal kurumların masraflarını karşılamak üzere ayrılan topraklara verilen isimdir.

Hukuk

Anadolu Selçuklularında şer’i” ve örfi” olmak üzere ikili bir hukuk sistemi vardı. Şer’i hukukun temeli İslam kuralları iken örfi hukuk eski Türk yönetim geleneklerine dayanırdı. Şer’i hukukla ilgili davalara kadılar, örfi hukula ilgili davalara emir-dad adı verilen devlet görevlileri bakardı.