Bir işletmeye ait olan mal ve /veya hizmetleri diğer işletmelerin mal ve/veya hizmetlerinden ayırt etmeye yarayan işaretlere marka denir. Bu tanımın içerisinde iki tane unsur vardır. 1) Malların birbirlerinden ayırt edilmesi sağlanmalıdır. Marka üretilen bir malın veya piyasaya sunulan bir malın üzerine veya ambalajının üzerine konulan işaretlerdir. Elbiselerin üzerindeki markalar, bilgisayar üzerindeki SONY ibaresi, veya cep telefonunun üzerindeki NOKIA gibi marklalar, malın üzerine yazılır. Bir malın üzerinde marka varsa buna emtia markası veya mal markası ya da ticaretle ilgili markalar hakkındaki KHK’da zikredildiği ismiyle ticaret markası ismi verilir. Bazen bu marka malın niteliğinden kaynaklanan sebeplerle ambalajın üzerine konulur. Örneğin, deterjanın ambalajı üzerine konulan Omo markası, veya zeytin yağlar için komili markası gibi. 2) İkinci gurup marka hizmet markalarıdır. Bunlar bir işletmeye ait olan hizmetleri diğer işletmelere ait olan hizmetlerden ayırt etmeye yarar. Örneğin, THY bir havacık hizmeti sunar. THY ibaresi onun markasıdır. Bu marka onu diğer işletmelerin havacılık hizmetlerinden ayırt eder. Kontur da böyledir.
Bir markanın konulmasının sebebi şahsileştirmek veya bunun semerelerinden yararlanmaktır. Eğer malın üzerine marka konulmazsa o mal veya hizmet şahsileşemez, belirlenmiş bir hale gelmez ve onun semerelerinden yararlanılmaz. Marka konulursa, bu markanın fonksiyonları aracılığıyla (kaynak fonksiyonu, reklam fonksiyonu ve garanti fonksiyonunu aracılığıyla), markayla ilgili tüm semerelerden, getirilerden yararlanılır. Mal üzerinde marka bulunmazsa mallar birbirinden ayırt edilemez. Ayırt edilmediği için malın reklamı yapılamaz, o mal için kaynak fonksiyonu gösterilemeyeceği için garanti fonksiyonu da olmaz. Markasız mal daima kalitesiz maldır. Örneğin THY uçaklarının, THY adında markası olmazsa, seyahat eden, beğense bile bir dahaki sefere bir daha binme fırsatı bulmayabilir. Çünkü hangi uçak olduğunu bilmiyor. Veya dostuna önerecekse de markasını bilmediği için önermez. O halde sunulan hizmeti diğerlerinden ayırt etmek gerekir. Müşteri mal veya hizmeti beğenirse tekrar faydalanmak ister. Fakat müşterinin, markayı bilmesi gerekir. Bazen marka bir süre sonra eşyanın adı haline bile gelebilir. Örneğin kağıt mendil denilmiyor, selpak deniliyor. Oysa selpak eşyanın markasıdır. Sana yağı da böyledir. Müşteri bu markayı beğendiği için eşyayı markayla anmaktadır. Marka olmazsa iyi mal ve hizmet sunmanın hiçbir espirisi olmaz. Bu nedenlerden dolayı şu anda dünya çapında en önemli olan, en çok uygulanması olan fikri mülkiyet hakkı markadır. Fikri mülkiyet hakkı içerisindeki en eski hak, en çok uygulaması olan markadır. Türkiye’de Marka Konusunun Tarihçesi: • Bizde markayla ilgili ilk mevzuatımız 20 temmuz 1871 tarihli Alamet-i Farika Nizamnamesidir. (Alameti Farika = ayırt edici işaret). Yaklaşık 94 yıl boyunca uygulanmıştır. • 12 Mart 1965 tarih ve 551 sayılı markalar kanunu. • 27 Haziran 1995 tarih ve 556 sayılı Markaların Korunması Hakkında KHK. Şu anda bu uygulanmaktadır. Avrupa Birliği’ne ve diğer dünya ülkelerine uyumluluğun sağlanması, gümrük birliği için çıkarılmıştır. Kanun çıkarma süreci geç olduğu için KHK şeklinde çıkarılmıştır. Gümrük birliğinin önemli şartlarından biriydi. Bu KHK günümüze kadar bir çok değişikliğe uğradı. Şu anda taslak hazırlanıyor (Marka Kanunu). Türkiye marka konusunda birçok uluslararası sözleşmelere imza atmıştır. Bunlar artık iç hukukumuz olmuştur. Bu yüzden bunların artık yeni bir kanuna eklenmesi zorunlu olmuştur. Marka nedir? Marka bir teşebbüsün (yani işletmenin) mal veya hizmetlerini bir başka teşebbüsün mal veya hizmetlerinden ayırt etmeyi sağlayan işarettir. Neler marka olabilir? Kişi adları, sözcükler, harfler, şekiller, sayılar, renk kombinasyonları veya bütün bu işaretlerin kombinasyonları marka olabilir. Sözcüklerin anlamlı olması gerekmez. Anlamsız sözcükler de olabilir. Önemli olan markanın bilinç altına hitap etmeye elverişli, zihinde kolay kalabilen, telaffuzu kolay kelime veya kelime guruplarından oluşmasıdır. Hitap edilen kesim de önemlidir. Örneğin, çocuklara yönelik bir marka çıkarılıyorsa, Topitop, Lolitop, Tipitip, Cincin, Halley, vb olabilir. Ama bayanlara yönelik özel bir parfüm çıkarılacaksa markasının Topitop, Tipitip vb. olması, o parfüme itibar kazandırmaz ve o parfüm tutulmaz. İlgi çekici bir marka konmalıdır. Örneğin “Aiwa” marka Türkiye’ye “Daiwa” olarak girmiştir. Çünkü “Aiwa”, okunuşu itibariyle ayva meyvesini çağrıştırır ve Türkiye’de bu isim, çok itibar kazandırmaz, ilgi çekmez. Harfler de marka olabilir. Ama salt bir harfin alınıp tescil edilmesi düşünülemez. Örneğin, “S” harfi tescil edilip, başkasının kullanması yasaklanamaz. Harflerin tescilinden kasıt, harflere özel bir şekil verilip de tescil edilmesidir. Örneğin, Halk Bank’ın “H”si veya İş Bankası’nın “İ” ve “Ş”sinin özel şeklinin tescili gibi. Sayılar da ise salt bir sayı alınıp marka olarak tescil edilemez. 3-4 tane sayı bir araya getirilip, marka olarak tescil edilebilir. Örneğin “404” yapıştırıcısı gibi. Renklerde ise, bir rengin alınıp tescil edilmesi ile başkasının kullanması yasaklanamaz. Örneğin, kırmızı renginin tescil edilip başkasının kırmızı rengini kullanması yasaklanamaz. Ama renk kombinasyonu yapılarak (çeşitli renkler kullanılarak şekiller yapılarak), marka olarak tescil edilebilir. Dolayısıyla markada önemli olan ayırt ediciliği sağlamaktır. Kanun koyucu ayırt edici şartını öngörüyor. Ayırt ediciliği olmayan işaret marka olamaz. Bu işaretlerin baskı yoluyla çoğaltılabilir olması da şarttır. Bu aynı zamanda bir tartışmayı da gündeme getiriyor. Herhangi bir baskıda, levhada gördüğümüz işaretler iki boyutludur. Acaba üç boyutlu şekiller marka olabilir mi? 556 sayılı KHK üç boyutlu cisimlerin de marka olarak tescil edilebileceğini hükme bağlamıştır. Örneğin Coca Cola’nın çok özel şişesinin şekli, Mercedes’in yıldızının şekli marka olarak tescil edilebilir. Günümüzde tartışılan konu ise ses işaretlerinin, kokuların, tatların marka olarak tescil edilip, edilemeyeceğidir. Seslerin marka olabileceği kabul edilir. Zira seslerin ayırt edici özelliği mümkündür. Nota ile ayırt edilebilir. Ayrıca çoğaltılabilir. Örneğin, Aygaz evin önüne geldiğinde araçtan çıkan müzik sesi, bir telefonun açılış sesi gibi sesler marka olarak tescil edilebilir. Veya örneğin, bir çizgi film başlarken çıkan ses de marka olabilir. Çocuk, bu sesi duyduğunda sevdiği çizgi filmin başladığını anlayabilir. Kokularda ise şöyle bir mesele vardır. Koku nasıl tescil edilir. Çoğaltılabilir şartı geçsek bile (-ki Japonya internet aracılığıyla kokunun gönderilmesini sağlayan bir teknoloji icat etmiştir.), nasıl ayırt edicilik sağlanır. Günümüzde kokusu hiç gitmeyen kağıtlar hazırlanabilse de şimdilik yetersiz gibi görünüyor. Günümüzde koku tescili henüz yapılmıyor. Ama teknolojik gelişmelerle bu mümkündür. Yani tescil edileceğine dair hukuki bir engel görünmemektedir. Tadın tescili daha da zordur. Tatları birbirinden ayırt etmek zordur. Kokunun kimyasal formülü varken tadın kimyasal formülü de yoktur. Bu yüzden tescili günümüzde henüz mümkün değildir. Ama teknolojik gelişmeler bunu da mümkün kılabilir. Not: Marka konusu unsurların çoğaltılabilir olmasından kasıt basılması, yayınlanması, nota ile ifade edilebilmesi, kimyasal formüllerle ifade edilebilmesi vb gibi hususlardır. Not: kısa sesler tescil edilebilir. Ama uzun olan sanatçı müzikleri fikir ve sanat eserleri kanunu iler korunur. Marka Çeşitleri: 1. Ticaret markası: Malın üzerine marka konuluyorsa, yani mallar birbirinden ayırt ediliyorsa buna, mal markası veya ticaret markası denir. 2. Hizmet markası: Hizmetin üzerine marka konuluyorsa, yani hizmetler birbirinden ayırt ediliyorsa buna, hizmet markası denir. 3. Garanti markası: Garanti markasında, garanti markasının bir sahibi olur. bu yerel de olabilir, milletlerarası birisi de olabilir. Bu garanti markasının bir de Tespit Yönetmeliği olur. bu tespit yönetmeliğine uygun olarak üretilmek şartıyla ve marka sahibinden izin almak şartıyla kişiler bu garanti markasını kendi markasının yanında kullanabilirler. Sözleşme yapmak suretiyle bunu yapmaktadırlar. Örneğin, TSE (Türk Standartları Enstitüsü)’yi kendi markasının yanına koyabilirler. Bu, malın Türk standartlarına uygun olarak üretildiğini gösterir. Veya CE işaretini koyabilirler. Bu da, malın Avrupa Birliği standartlarına göre üretildiğini gösterir. Ya da örneğin, yün kazaklarında Woodmark markası olur. Bu marka, malın, saf ve yeni yünden yapıldığını gösterir. Woodmark’ın milletlerarası bir sahibi vardır. Bu da milletlerarası yün derneğidir. Oraya müracaat edilir, sözleşme yapıldıktan sonra Woodmark markası kullanılır. 4. Ortak marka: Burada, bir markanın birden fazla sahibi vardır, bunlar arasında da bir sözleşme vardır. Bu sözleşmeye ortak marka teknik yönetmeliği denir. Bu markanın sahipleri, bu markayı diğer her birinden bağımsız olarak; ama teknik yönetmeliğe uygun olarak kullanır. Örneğin, Türkiye’de “Tariş” markası böyledir. Tariş markasının dört sahibi vardır: Tariş Pamuk Üreticileri Kooperatifi, Tariş Zeytin Mamûlleri Kooperatifi, Tariş İncir ve Tariş üzüm ve üzüm mamulleri kooperatifleri.
Marka Başvurusu: Türk Patent Enstitüsüne bir formla ve bazı eklerle bir başvuru yapılır. Enstitü önce belgeler, evraklar vb. var mı yok mu diye, bir şekli inceleme yapar. Eksiklikler varsa bunların tamamlanmasını ister. Eksiklikler 1 ayda tamamlanır. Eksiklik yoksa 3. ayda (yani başvurudan 3 ay sonra) kodlama yapar. Veri girişi aşamasından sonra, 4. ayda marka, benzerlik araştırılmasına tabi tutulur. Yan bu markanın daha önce tescil edilmiş olan markalarla benzerliği var mı, marka tecavüzü söz konusu mu, diye bir araştırma yapılır. 6. ayda KHK. m.7’de zikredilen unsurlar (mutlak red nedenleri) itibariyle bir inceleme yapılır. İnceleme sonucunda, eğer, markanın tescil edilemeyeceği kanaatine ulaşılırsa, tescil işlemi red edilir. Marka sahibi bu red işlemine itiraz edebilir. Enstitü işlerini Yeniden İnceleme ve Değerlendirme Kurulu (YİDK), red işlemini inceler ve karar verir. Bu kurulun da kararı olumsuz olursa, bu karara karşı genel mahkemeler de dava açılır. Eğer benzerlik incelemesi sonucunda, markanın benzer olmadığı anlaşılırsa, Enstitü, 7. madde anlamında kabul eder ve marka başvurusunu Resmi Marka Bülteni denilen bir bültende ilan eder. Bu bülten hemen yayınlanır. Yaklaşık 700-800 sayfa halinde yayınlanır. Yıllık 45000 civarında marka başvurusu olduğunu varsayarsak ve bir kısmının da red edildiğini göz önüne alırsak her bir bültende yaklaşık 3000 marka ilan edildiğini söyleyebiliriz. Enstitü tarafından markanın ilan edilmesinin sebebi şudur: eğer bu markanın tescilinde kişiler bir uygunsuzluk görürse, örneğin 3. kişi bu markanın kendi markasına benzediğini görürse, itiraz eder ve enstitü tekrar inceler. Bu itiraz için 3 aylık bir süre öngörülmüştür. İtiraz edilirse YİDK tekrar inceler. YİDK itiraz eden aleyhine karar verirse, kişi mahkemeden enstitü kararının iptalini talep edebilir. Hiçbir itiraz olmazsa veya itiraz edilmiş ama itiraz eden aleyhine karar verilmişse, enstitü markayı tescil ettirmek isteyen kişiye bir yazı gönderir. Bu yazıda eksikliklerin tamamlanması, harçların ödenmesi ve böylece tescil belgesinin verileceği yazılır. 12. ayın sonunda tescil belgesi, marka sahibine gönderilir. Her ne kadar kaçıncı ayda enstitü tarafından nelerin yapılacağı belirtilmişse de bu sürelere pek uygulamada pek uyulmamaktadır. Talep çokluğu nedeniyle tescil bazen 1,5-2 yıl sürebilmektedir. Red İçin Mutlak Nedenler (KHK. m. 7): Türk Patent Enstitüsü’nün marka tescili için yaptığı araştırmalardan biri de 7. madde araştırması olduğunu belirttik. Bu 7. madde mutlak red nedenleridir. Bunlar 7. maddede şöyle belirtilmiştir: a. 7. medenin a bendine göre ayırt edici niteliği olmayan işaretler marka olarak tescil edilemez. Herkesin kullanımına açık olan geometrik şekiller (kare, üçgen, daire, dikdörtgen vb.), özel olarak tasarlanmamış bir harf, rakam, düz bir çizgi veya sadece tek bir renk, marka olarak tescil edilemez. Örneğin, A, X, 1, 7, vb. gibi, veya fırça için fırça şekli, ekmek için ekmek şekli marka olarak tescil edilemez. Çünkü ayırt edici bir işaret değildir. b. Aynı veya aynı türdeki mal ve hizmetlerle ilgili olarak tescil edilmiş veya daha önce tescil için başvurusu yapılmış bir marka ile aynı veya ayırt edilemeyecek kadar benzer olan markalar tescil edilemez. (Aynı veya aynı türdeki mal ve hizmetler için marka benzerliği araştırması yapılır. Yani koruma sınıf itibariyle sağlanır. Örneğin gıda sektörü için marka tescil edilmek isteniyorsa, enstitü, bu marka daha önce gıda sektöründe tescil edilmiş mi, ona bakar. “Ülker” gibi tanınmış markalar istisnadır. Bu gibi tanınmış olan markalar, bütün sınıflar itibariyle korunur.) Örnek: “Zade” ayçiçek yağının ambalajının üzerindeki yazı ile resimler sonradan tescil edilmiş olan “Zevk” ayçiçek yağının ambalajına çok benzemektedir. Dolayısıyla “Zevk ayçiçek yağı” o haliyle tescil edilmemelidir. Veya “Kınık” markayla benzer olan “Kinik” markanın tescil edilmemesi gerekir. ayırt edilemeyecek kadar benzemektedir. Veya “Kaan” tescil edilmiş, “Kağan”ın tescil edilmemesi gerekir. “Güngör” ile “Güngörler”de de durum aynıdır. Bu şekilde taklit edilerek öncekinin müşteri çevresini çekmiş olurlar. Müşteri alışveriş yaptığında, ilk gördüğünde, markayı okur; ama ikinci gidişinde markayı okumadan, ilk bakışta, onun önceden aldığı marka olduğunu zannedip, alır. Dolayısıyla markanın ilk bakışta ayırt edilmesi gerekir. c. Mal veya hizmetler için, cins, çeşit, vasıf, kalite, amaç, değer, miktar, coğrafi kaynak gösteren veya diğer karakteristik özeliklerini belirten, işaretler, marka olarak tescil edilemez. Bunlar bütün topluma aittir. Örnek: Gıda için “Doğal” markası, boya için “Beyaz” markası, tescil edilemez. Çünkü ilgili üründe cins, çeşit, kalite, belirten ibareler marka olarak gösterilemez. Veya kova için “Plastik”, kumaş için “İpek” vasıf gösterdiği için tescil edilemez. Yada takı için “Altın”, yağ için “Katı”, tescil edilemez. “Lüks” “Ekstra” gibi kelimeler vasıf ve kalite belirttiği için ürünlerde marka olarak tescil edilemez. Ama örneğin “İpek”, saten boya için marka olarak tescil edilebilir. Çünkü saten boyanın cinsini, çeşidini, kalitesini vb. belirtmemektedir. d. Ticaret alanında herkes tarafından kullanılan veya belirli bir meslek, sanat veya ticaret gurubuna mensup olanları ayırt etmeye yarayan işaretler, herkese aittir, tescil edilemez. Örneğin, “Dr.”, “Sanayi”, “Fabrika”, “Bakkal”, gibi kelimeleri kimse tescil edemez. Bunları herkes kullanma hakkına sahiptir. e. Malın özgün, doğal yapısından ortaya çıkan şekiller içeren işaretler marka olarak tescil edilemez. Örneğin; meyvenin şekli, lambanın şekli, lastiğin şekli , özel bir şekil verilmeksizin, doğal yapısı ele alınarak marka olarak tescil edilemez. Bunları herkes kullanma hakkına sahiptir. f. Mal veya hizmetin niteliği, kalitesi veya üretim yeri, coğrafi kaynağı gibi konularda halkı yanıltacak nitelikteki işaretler marka olarak tescil edilemez. Örneğin; Türkiye’de üretilen bir meyve suyunun, markası “Queen” olarak tescil edilemez. “Queen” Alman markasıdır. Halkı üretim yeri, coğrafi kaynağı hatta kalitesi gibi konularda yanıltabilir. “Kıran Piliç” ibaresi içecekler için marka olarak kullanılamaz. Müşteri bunu piliç zannedebilir. Malın niteliği konusunda halkı yanıltabilir. Veya “İnci Ayran” ibaresini meyve suyu için marka olarak tescil edilemez. Halk meyve suyunu ayran zannederek alır. g. Devletlere ait arma, bayrak ve diğer hükümranlık belirtileri, beynelmilel, uluslar arası örgütlerin kısaltmaları veya ülkelerin koruma altına almak istedikleri ve Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü tarafından korunan ibareler, markalar, tescil edilemez. Örneğin resmi kuruluşlara ait amblemler, armalar tescil edilemez. Türk bayrağının şekli, veya NASA, WHO (Dünya Sağlık Örgütü), İMKB gibi belli kuruluşlara ait kısaltmalar, tescil edilemez. h. Kamuyu ilgilendiren tarihi, kültürel değerler bakımından halka mal olmuş işaretler marka olarak tescil edilemez. Örneğin; ATATÜRK, MEVLANA, NASREDDİN HOCA, Tuva Atı’nın şekli, Çanakkale Şehitleri Anıtı’nın şekli, Anıtkabir’in dıştan şekli gibi işaretler tescil edilemez. Bunlar topluma mal olmuştur, halka aittir. i. Sahibi tarafından izin verilmeyen tanınmış markalarla aynı veya ayırt edilemeyecek kadar aynı olan markalar tescil edilemez. Tanınmış markalar, dünyaca tanınmış olan markalardır. Bunlar her yerde her ürün için korunur. Adidas, Coca Cola gibi. Adidas sadece spor mamülleri için tescillidir. Ama gıda, makine vb. mamüller için tescil edilemez. Tanınmış markalar için sınırsız koruma sağlanmıştır. Bunların herhangi bir ürün için kullanımı tanınmış marka sahibinin iznine bağlıdır. Bayer, Aspirin, Mercedes de böyledir. Örneğin Mercedes markası, meşrubat için tescil edilirse herkes Mercedes firması meşrubata da yönelmiş diye düşünür. j. Dini değerleri ve sembolleri içeren işaretler, tescil edilemez. Örneğin Kuran-ı Kerim, Ayetel Kürsi, Kâbe’nin şekli, kilisenin şekli vb. tescil edilemez. Bunlar, halkın üzerinde hassas davrandıkları konulardır. k. Kamu düzenine veya genel ahlaka aykırı işaretler marka olarak tescil edilemez. Örneğin; “PKK” marka olarak tescil edilemez. Zira kamu düzenine aykırı düşer. İsviçre’de prezervatifler için sınırsız mutluluk anlamına gelen bir ibare marka olarak tescil edilmek istenmiş; ama bu genel ahlaka aykırı olarak kabul edilip, reddedilmiştir. Enstitü Kararlarına İtiraz: Enstitü kararlarından zarar gören kişiler, ret veya kısmi ret kararının bildirimi tarihinden itibaren 2 ay içinde itiraz edebilir. Bu durumda Yeniden İnceleme ve Değerlendirme Kurulu (YİDK), bir karar verir. Bu karara karşı 2 ay içinde genel mahkemelerde iptal davası açılabilir. İlana itirazlarda ise ilan tarihinden itibaren 3 ay içinde Enstitü nezdinde itiraz edilebileceğini ifade etmiştik.
yazar: Serdar Cihan; turkhukuksitesi.com'da yayınlanan makaleden alıntı yapılmıştır. |