Yakıtlar ve Kömür Hakkında Bilgiler

KÖMÜR: Karbonlaşarak dönüşüme uğrayan bitki döküntülerinin üst üste birikmesi sonunda oluşan katmanlı, yanıcı, siyah kayaç. (Bk. ansikl. böl. Karb. kim. ve Yerbil.) 
—2. Kömür başa vurmak, kömür çarpmak, iyi yanmamış kömürden çıkan karbon oksidi ile zehirlenerek başı ağrımak.
-- Kömür gibi, simsiyah. 
—Denize. Kömür gemisi, kömür taşımak için özel olarak yapılmış yük gemisi. 
-- Kömür makinesi, içinden kömür akıtılan oluk.

—Eczc. Hayvan kemiklerinin kömürleştirilmesiyle (hayvansal kömür) ya da odunun yakılmasıyla elde edilen (bitkisel kömür) ve emici özelliği nedeniyle sindirim sistemi hastalıklarında kullanılan ilaç. 

—Elektrotekn. Birçok elektrikli düzenekte (aydınlatma arkları, spektrograflar, kaynak ve işleme tesisleri, elektrik pilleri) kullanılan kömür elektrot. 
-- Döner bir makinenin fırçalarını oluşturan madde. (Kolektörün çevresel hızına ve kabul edilebilir akım yoğunluğuna göre amorf karbon, grafitli amorf karbon, grafit, çeşitli metalgrafit [metal kimi zaman gümüş, genellikle saf bakır ya da alaşımlı bakırdır] ve metalreçine karışımları kullanılır.) 
-- Beyaz kömür, su düşümü ve çağlayanların enerjisi. 
-- Kırmızı kömür, jeotermik enerji. 
-- Mavi kömür, gelgitlerin ve dalgaların enerjisi. 
-- Renksiz kömür, rüzgâr enerjisi. 
-- Sarı kömür, dolaysız güneş enerjisi. 
-- Yeşil kömür, akarsuların enerjisi. 
—Ev eşy. Kömür kovası, oval kesitli ağzıyla bir ısıtma aygıtına kömür doldurulmasını kolaylaştıran, silindir biçiminde, yüksek, kulplu kap.

—Güz. sant. FÜZEN'in eşanlamlısı. 
—ikt. Kömür eşdeğer tonu -> TEC. 
—Karb. kim. Ceviz kömür, çapları 30-35 mm arasında değişen kalburlanmış parça kömür. 
-- Doğal kömürler ya da maden kömürleri, taşıl katı yakıtlara (antrasit, taşkömürü, linyit) verilen genel ad. 
-- Fındık kömür, çapları 10-20 mm arasında değişen (fındıktan daha az irilikte), kalburdan geçirilmiş parça kömür. 
-- Ham kömür, ocaktan yeni çıkarılmış ve henüz hiçbir işlemden geçirilmemiş kömür. 
-- Harmanlanmış kömür, metalürji koku üretimi için istenilen özellikleri taşıyan, öğütülmüş kömür karışımı. 
-- Kalıplanmış kömür, TOPAK' KÛMÜR'ün eşanlamlısı. 
-- Karni kömürü, damıtma gazlarının karbonlaştırılması sonunda oluşan ve karnilerin iç çeperlerinde biriken kok. (Hemen hemen arı karbondan oluşur.) 
-- Yağlı ya da kısa alevli kömür, iri parçalar halinde sert kömür; metalürji koku üretiminde kullanılır. 
-- Yıkanmış kömür, taş ve toprağından arındırmak, parçaları boyutlarına göre sınıflandırmak için mekanik bir işlemden geçirilen kömür. 
—Kim. Etkin ya da etkinkeştirilmiş kömür, bitkisel, karbonlu (odun, turba, melas şekeri vb.) ya da anorganik maddelerin denetimli bir atmosferde kavrulması sonunda elde edilen kömür. (Aktif kömür de denir.) 
—Mad. oc Az bitümlü kömür, alevli kömür 
-- Fındık kömür, 15 ile 30 mm ya da 20 ile 35 mm boyutlarında kalburlanmış kömür parçaları. 
-- Ufalanmış kömür, 50 ile 80 mm arasındaki parçalara ayrılmış taşkömürü. 
—Orm. san. Kızıl kömür, 200°C -250 °C'a doğru odunun iyice kömürleşmeyerek çiğ kalması nedeniyle geride kalan madde. (Kızıl kömür kolay tutuşur.) 
--Odun kömürü, odunun havasız yakılması sonucunda geride kalan katı madde. (Bk. ansikl. böl.) 
-- Tozluk odun kömürü, barut ağacının (Rhamnus frangula) odunundan elde edilen kömür.
—Seram. Kömür tozu, meşe odunu kömürünün dibekle ya da metal bir havan içinde dövülmesiyle elde edilen toz. (Bu toz, bezler içine konup delikli desenler üzerinde gezdirilerek motifin seramiğe aktarılmasında kullanılır.) 
—Yerbil. Kömür jeli, VİTRİNİT'in eşanlamlısı.

•sıf. Koyu siyah rengi belirtmek için kullanılır; kapkara; simsiyah: Kömür gözlü. 
—ansikl. Eczc. Kömürler tedavide emici özelliklerinden dolayı kullanılır.

• Hayvansal kömür. Adi hayvansal kömür kemiklerin havasız bir kap içinde yakılmasıyla elde edilir. Hidroklorik asitle işlendikten sonra yıkanır ve kurutulur. Zehirleri ve toksinleri emici etkisinden dolayı mide -bağırsak hastalıklarında ve panzehir olarak zehirlenmelerde kullanılır.

•Bitkisel kömür. Reçlnesiz odun parçalarından yapılır. Birçok gazı emebilen aynı zamanda dezenfektan ve kokuşma gidericidir.

•Devai kömür. Emici özelliği daha yüksek bir odun kömürüdür. Yüksek sıcaklıkta (1 000 °C) uzun süreli kalslnasyonla elde edilir. Hacminin 50-100 katı serbest gaz emebilir. Emici ve koku giderici niteliklerinden dolayı, bağırsak gazlarının giderilmesinde, fena kokulu ishallerin tedavisinde ve bazı zehirlenmelerde etkilidir.

—Elektrotekn. Beyaz kömür, insanın kullandığı ilk motorlar, bir ırmağın akımı ya da bir çağlayanın düşmesiyle dönen tahta çarklardan oluşuyordu. Şimdiki değirmenlerin çarkları da bu sınıfa girer. Bu ilkel tesislerin verimini artırmayı araştıran teknik adamlar 1850'lere doğru türbinleri tasarladılar. Bu çalışmalara Fransa'dan Fourneyron, Jonval ve Fontaine'in, ingiltere'den Thomson'un; ABD'den Francis ve Pelton'un katkıları oldu. Aynı zamanda düşüş yüksekliklerinin de artırılmasına çalışılıyordu ve daha 1837'de Fourneyron suyun 112 m'lik bir yükseltiden düştüğü bir düzenek hazırladı. Tüm enerjiden yararlanmak ve türbin girişindeki kayıpları önlemek için suyu kapalı kanallara getirmek gerekiyordu. Buradan hareketle fransız mühendis Aristide Berges 1867'de zorlamalı su yolları düşüncesini ortaya koydu. 1873'te Gramme tarafından dinamonun bulunması ve aynı yıl Fontaine'in bu makinenin hem elektrik üreteci, hem de motor olarak kullanılabileceğini kanıtlamasından sonra beyaz kömür'ün işletilmesi mümkün oldu. Gerçekten de, bir dinamoyu hidrolik bir türbinle döndürmek ve üretilen akımı daha uzaktaki bir elektrik motorunu beslemekte kullanmak mümkün olmaktaydı. Bununla birlikte, bu sorun ancak yüksek gerilimlerin elde edilmesiyle tamamen çözülebildi; çünkü elektrik enerjisinin uzun mesafelere taşınması ancak yüksek gerilimle sağlanabilirdi. Bu da Gramme, Gaulard ve Gibbs'in ilk alternatörleri (1877) ve transformatörleri (1880) bulmalarıyla gerçekleşti, ilk gerçek elektrik tesisi, Neckar ırmağı üzerindeki Lauffen tesisidir; bu tesis 100 GB gücündeki elektriği, Frankfurt'a yani 140 km öteye taşıyabilecek güçteydi. (-► SANTRAL, HİDROELEKTRİK.)

—Karb. kim. Kömürler, doğal (taşkömürü, antrasit, linyit) ve yapay kömürler (odun kömürü, kok, sömikok) olarak iki grupta toplanabilir. Üstün kaliteli doğal bir kömür, ocaktan ilk çıkarıldığı anda % 1-10 nem, % 3-6 kül içerir Arı bir kömürün bileşiminde nem ve külü çıktıktan sonra % 70-95 karbon, % 2-20 oksijen, % 3-6 hidrojen, azot ve kükürt bulunur. Arı kömürün alt ısıldeğeri (A.I.D.), 1 500-8 500 k.cal/kg'dır. Elementel bileşenlerinden bir bölümü, kızışma sırasında uçan hidrokarbonlar biçiminde bileşmiştir: uçucu maddeler, toplam kütlenin % 5-50'sini oluşturur.

Kömür, Karbon devrini (Birinci Zaman) simgeleyen bir taşıl yakıttır. Antrasitlerin çoğu (karbon % 95, uçucu madde oranı % 8'den az, alt ısıldeğeri 8 500'ün üzerinde) ve taşkömürler (karbon % 80-90, uçucu maddeler % 10-40, alt ısıldeğeri 7 000 - 8 500) bu döneme özgü yakıtlardır; bununla birlikte ikinci (Tonkin) ya da Üçüncü Zaman'a (Yeni Kaledonya) özgü antrasitler de bulunmuştur. Daha genç olan mineral katı yakıtlar, daha çok nem ve oksijen içerir. Ayrıca uçucu madde oranları yüksektir Bunlar ikinci (Provence' ta Fuveau havzası, karbon % 70, uçucu madde % 50, alt ısıldeğeri yaklaşık 6 000) ya da Üçüncü Zaman'a (Almanya' da Köln bölgesi, Landes'de Arjuzanx, alt ısıldeğeri yaklaşık 2 000) özgü linyitlerdir.

Ticari kömürler, boyutlarına göre iri kömür (12 cm), ceviz kömür (3-5 cm), fındık kömür (1-2 cm) ve tane kömür (1 cm) olmak üzere çeşitli kategorilere ayrılır. Daha ince olan toz kömürler, elektrik sandallarında ve çimento fabrikalarında yakılır. Bunlar ayrıca koklaştırılmak ya da topkömür yapımında kullanılmak üzere topaklaştırılır.

Türkiye'de ilk taşkömürü yatağı, 1829'da Zonguldak Ereğllsi'nde Kestanelik köyünden Uzun Mehmet adında bir deniz eri tarafından bulundu. 1848'de vakıf kabul edilerek Bahriye nezareti'nce işletilmeye başlanan bu taşkömürü yatakları, 1882'de yabancı şirketlere devredildi ve 1937'ye kadar bu şirketlerce çalıştırıldı. Cumhuriyet'in ilk yıllarında iş bankası da kömür üretmeye başladı; 1935'te kurulan Etibank, 1937'de, 600 km2'lik bir alana yayılmış bulunan havzayı fransız şirketinden satın aldı; 1940'ta bölgedeki maden ocaklarının tümü devletleştirilerek Etibank'a bağlı Ereğli kömür işletmeleri'ne (EKİ) devredildi. EKİ'nin Karadon, Amasra, Armutçuk, Kozlu ve Üzülmez olmak üzere, beş ana üretim bölgesi vardır. Ancak, bölgedeki taşkömürü yatakları oldukça güç koşullarda işletilmektedir. Taşkömürü bakımından zengin bir ülke olmayan Türkiye'de, Diyarbakır'ın Hazro ilçesinde bir taşkömürü yatağı daha bulunmaktadır. Bölgesel olarak değerlendirilen bu yatağın tahmin edilen rezervi, yaklaşık 400 000 ton kadardır. Türkiye'de taşkömürünün bugün bilinen rezervleri, görünür 174,9 milyon, muhtemel 432,5 milyon ton, mümkün 769,4 milyon ton olmak üzere toplam 1 376,8 milyon tondur. Bu rezervin 826,1 milyon tonu, işletilebilir rezervdir. 1986'da 3 526 000 ton olan satılabilir taşkömürü üretimi, 1987'de 3 460 000 ton olarak gerçekleşmiştir. Aynı yıllarda sırasıyla 6 557 000 ton ve 7 069 000 ton taşkömürü tüketilmiştir. Taşkömüründe üretim iç talebi karşılayamamakta, bu yüzden dışalım yoluna gidilmektedir. Türkiye'de tüketilen toplam enerji içinde taşkömürünün payı da 1986'da % 9 iken, 1987'de % 8,6'ya düşmüştür.

Türkiye'nin en zengin doğal kaynağı ise linyittir. 108 alanda yapılan çalışmalar sonunda saptanan linyit miktarı, 8 209,8 milyon ton dolayındadır. Bu miktarın 7 910,4 milyon tonu görünür+muhtemel+mümkün rezerv; 156,9 milyon tonu belirlenmiş kaynak, 142,5 milyon tonu ise potansiyel kaynaktır. Ülkenin hemen her bölgesinde bulunan linyit yataklarından rezervleri 100 milyon tonun üzerinde olan alanların baş-lıcaları şunlardır: Beypazarı (400 Mt), Seyitömer (230 Mt), Tunçbilek (250 Mt), Soma ve Deniş (280 Mt), Afşin-Elbistan (3-4 milyar ton), Milas bölgesi (275 Mt), Yatağan bölgesi (230 Mt), Sıvas-Kangal (150 Mt), Malkara-Saray (140 Mt). 1986'da satılabilir linyit üretim miktarı 36 702 000 ton, 1987'de ise 37 021 000 ton; linyit tüketimi ise 1986'da 42 421 000 ton, 1987'de 39 849 000 ton olmuştur. Türkiye'de tüketilen toplam enerji İçinde linyitin payı, 1986'da % 20,1; 1987'de ise % 18 olarak gerçekleşmiştir.

—Kim. Etkin kömür genellikle fosforik asitle karıştırılarak 1 200 °C'ta kavrulan turbadan elde edilir. Bu sırada oluşan elementel fosfor, damıtılıp yakıldığında arı fosforik asit yeniden kazanılır. Hidroklorik asitle yıkanan kavurma ürünleri daha sonra 300 °C'ta kurutulur ve böylece etkin kömür elde edilir. Soğurucu özellikleri nedeniyle etkin kömür tıp, eczacılık, kimya sanayisi, petrokimya, yağlı maddeler sanayisi, s uyun içerdiği organik moleküllerin, özellikle kötü tadının giderilmesi vb. gibi pek çok alanda kullanılır. 
—Orm. san. Odun kömürü. Odunun havasız yanması sonucunda geride kalan madde, sıcaklık 400 °C'ı geçmiş ise, aşağı yukarı saf karbon olur; siyah renkteki bu maddenin % 2-3'ü külden, % 12-15'i 1 500 °C'ta tamamıyla yok olan uçucu maddelerden oluşur. Serttir, kolayca tutuşur ve yanar. Isıtma gücü, kilogram başına 8 000 kalori dolayındadır; bu değer maden kömürünün kalorisine eşittir. 1 m3 odundan ortalama, 150-250 kg kömür elde edilir. Odun kömürü duman yapmadığı ve odundan çok ucuza taşındığı için ilginç bir yakacak maddesidir. Odun kömürü yapımı, çok büyük önem taşıyan yan ürünler elde ederken ormanların ağaç artıklarının verimli bir biçimde değerlendirilmesine olanak verir ve seçme bir indirgen olarak geliştirilmelidir. Gerçekten de, odunun damıtılmasıyla % 25-30 arasında odun kömürü, % 18-25 yakacak gaz, % 5 dolayında (bazı reçineli odunlarda % 25) çok karmaşık bir katran ve % 35-50 kadar da yoğunlaşabilir sıvı bir madde (odun sirkesi ya da ham odun ruhu) elde edilir; ham odun ruhu ayrıştırma yoluyla bir dizi ürüne ayrılır: odun ruhu asidi, me-tilalkol, aseton, vb. Bu çeşitli ürünler, kimya sanayisi için çok sayıda hammadde oluşturur ya da katran, ısıtma ve tahnit maddesi olarak kullanılır.

Birçok yerde odun kömürü yapımı hâlâ ilkel bir sistem olan kömür ocakları'nda yapılmaktadır; bu ocaklarda gerekli sıcaklık, bir kısım odunun yakılmasıyla elde edilir ve yanabilen uçucu maddeler toplanmaz, uçar gider; bu yöntemin yararı, odunun bulunduğu yerde uygulanabilmesi ve odunu taşımaya gerek bırakmama-sıdır. Kimi yerlerde reçineli odunlar için ocaklar dairesel bir alan üzerinde kurulur ve bu alanın ortasına yerleştirilen boruda toplanan sıvı katran yoğunlaştırılarak bir sarnıçta toplanır. Günümüzde taşınabilen aygıtlardan ya da takılıp sökülmesi kolay, hızlı ve ucuz kömürleştirlci* modellerden (karniler, fırınlar, vb.) yararlanılmaktadır. Odun kömürünün sanayi çapında üretiminde kapalı kaplar yönteminden de yararlanılır, fakat, bunlar büyük çapta sabit aygıtların yerleştirilmesini gerektirir: yan ürünlerin devamlı toplanmasını sağlayan karniler ya da tüneller bunlardandır. Karniler, dökme demirden, dik ve silindir biçimdedir, kapasiteleri 4-5 ster kadardır; uçucu maddelerin atılması için tek bacalı olarak ve damıtma gazlarının yardımıyla ısınan bir ocak içine yerleştirilmiştir. Tüneller, yatay duran uzun fırınlardır; odun bir uçtan öbür uca vagonetlerle iletilir; odun burada kurur, kömürleşir, sonra soğurken onun ısıttığı hava, ısıtmada kullanılan damıtma gazlarının yanmasını sağlar. Uçucu maddeler, katran sızdırıcıdan geçtikten sonra toplanır. Odun kömürü, çok yüksek sıcaklık isteyen metalürjide (maden sanayisinde) kullanılır; ancak burada kullanılan odun kömürü, yayvan yapraklı türlerin sert odunundan elde edilir. Sonradan kullanımlar için, odun kömürünün kolay tutuşması gerekir, bu bakımdan en elverişli kömür, "yumuşak kömür" denen ve iğne yapraklıların yumuşak ağacından elde edilen kömürdür. Türkiye'de evlerde, daha çok meşe kömürü kullanılır ve diğer ağaçların kömürlerine yeğlenir. Barut yapımı için söğüt ve kavak kömüründen yararlanılır. Kömürleşme sıcaklığı da ayrı bir etkiye sahiptir; kömürleştirmede 300 °C'a doğru, kolay tutuşan kömür elde edilir; daha yüksek sıcaklık derecelerinde elde edilen kömürler kolay tutuşmaz; boya sanayisinde kullanılan toz kömürü elde etmek için en az 400 °C'a ulaşmak gerekir. Karnilerde elde edilen odun kömürü hep aynı kalitede olduğu için çok makbuldür.
Odun kömürünün havagazı yapımında kullanılması için ortalama bir kiraz büyüklüğünde kırılması gerekir; fakat bunun yerine topak haline getirilmiş iri parçaların kullanılması yeğlenir; çünkü bunlar daha yoğun, daha az gözenekli ve daha az kırılgandır. En iyi yoğunlaştırma kapalı kaplar içinde, kömürleşme işlemi sırasında elde edilen katranla odun kömürü tozunun karıştırılmasıyla elde edilir. 
—Yerbil. Bitkilerin cinsi ve dönüşüm derecesi çeşitli kömür tiplerini belirler: boghe-ad, turba, linyit, taşkömürü, antrasit. Kömürlerin kaynakları ve oluşma mekanizmaları gibi fızıkokımyasal yapıları da henüz tam olarak aydınlatılmamıştır; bununla birlikte şu petrografik bileşenlerin varlığı kabul edilmektedir: hücresel yapıların korunduğu ağaç kalıntıları olan füzen; ezilmiş artıkların yapılarını kaybettiği düren; yaprak ve sporların artıklarıyla zenginleşmiş klaren; amorf organik maddelerin jeli olan vitren. Bunlar, selüloz ve odunözü-nün yavaş yavaş hümik asitlere, sonra, oksijen kaybı ile bitümlere dönüştüğü kompleks makromoleküllerdlr (molekül kütleleri 100 000 dolayındadır).