DENETLEYÝCÝ VE DÜZENLEYÝCÝ SÝSTEMLER :
1- Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler :
Canlý vücudundaki hücre, organ ve sitemlerin birlikte ve düzenli çalýþmasýný saðlayan, yaþamsal faaliyetleri yöneten ve kontrol eden sisteme denetleyici ve düzenleyici sistem denir. Denetleyici ve düzenleyici sistem, sinir sistemi ve endokrin (iç salgý = hormonal) sistemden oluþur.
Canlý vücudunda sinir ve endokrin sistemleri birlikte ve birbirlerine baðlý olarak çalýþýrlar. Sinir sistemi çok hýzlý çalýþýp organlarý anýnda etkilerken endokrin sistemi yavaþ çalýþýr ve organlarý uzun sürede etkiler ve denetler. (Bunun nedeni, hormonlarýn kanla taþýnmasýdýr).
Hayvanlarda sinir ve endokrin sistemi birlikte bulunurken bitkilerde sadece salgý sistemi bulunur.
2- Endokrin (Ýç Salgý = Hormonal) Sistem :
Hormonlar ve hormon üreten salgý bezlerden oluþan sisteme endokrin sistemi denir. Endokrin sisteminin çalýþmasýný sinir sistemi saðlar.
Canlý vücudunda özel salgýlar (ter, süt, yað, gözyaþý, kulak kiri, sümük, tükürük, enzim, hormon) üretebilen hücrelerin oluþturduðu hücre topluluklarýn salgý bezi denir. Canlý vücudunda iç salgý bezi, dýþ salgý bezi ve karma bez olarak üç farklý salgý bezi bulunur.
Ürettiði salgýlarýný doðrudan kana verebilen bezlere iç salgý bezi (hormon üreten bez), bu bezlerin ürettiði salgýlara da iç salgý veya hormon denir.
Ürettiði salgýlarýný bir kanal ile vücut dýþýna çýkarabilen (veren) bezlere dýþ salgý bezi, bu bezlerin ürettiði salgýlara da dýþ salgý denir.
Ürettiði salgýlarýný hem kana veren hem de vücut dýþýna çýkarabilen (verebilen) bezlere karma bez denir. Pankreas ve eþeysel bezler (testisler ve yumurtalýklar) karma bezlerdir.
3- Hormonlar ve Hormon Üreten (Salgýlayan) Bezler :
Ürettiði salgýlarýný doðrudan kana verebilen bezlere iç salgý bezi (hormon üreten bez), bu bezlerin ürettiði salgýlara da iç salgý veya hormon denir. Ýç salgý bezlerinin ürettiði hormonlar, vücuttaki ilgili organa kan yoluyla taþýnýrlar.
Ýnsanlarda; hipofiz, epifiz, tiroit, paratiroit, timüs, böbrek üstü (adrenal), pankreas ve eþeysel bezler (testisler ve yumurtalýklar) iç salgý bezleridir.
a) Hipofiz Bezi ve Görevleri :
Beynin alt tarafýnda (temel kemiðinin çukur kýsmýnda) yer alan nohut büyüklüðünde ve pembe renkli olan iki parçalý bir bezdir.
Görevleri :
1- Salgýladýðý hormonlarla diðer iç salgý bezlerinin (tiroit, eþeysel bezler) çalýþmasýný saðlar.
2- Sinir sistemi ve iç salgý sistemi arasýnda baðlantýyý kurar.
3- Vücudun su dengesini kontrol eder (Böbreklerden suyun geri emilmesini saðlar).
4- Kan basýncýný kontrol eder.
5- Vücudun büyümesini saðlayan büyüme hormonu üretir. Büyüme hormonunun az salgýlanmasý durumunda cücelik, fazla salgýlanmasý durumunda devlik (akromegali) ve çirkinlik (jigantizm) oluþur.
b) Epifiz Bezi ve Görevleri :
Hipofiz bezinin arkasýnda, beyin yarým kürelerinin arasýnda bulunan bezdir. (Salgýladýðý hormon ve görevi kesin olarak bilinmemektedir.
Görevleri :
1- Salgýladýðý hormonlarla erkeklerde testislerin, diþilerde yumurtalýklarýn (yani eþeysel bezlerin) küçük yaþlarda (9 – 12) geliþmesini önler. 9 – 12 yaþlarýndan sonra kaybolur ve eþeysel bezler geliþir.
c) Tiroit Bezi :
Boynun ön kýsmýnda, gýrtlaðýn altýnda, soluk borusunun iki yanýnda yer alan iki parçalý (loblu) bezdir. (H harfine benzer ve 25 gr dýr).
Tiroit bezi tiroksin ve kalsitonin hormonlarýný salgýlar. Tiroit bezi iyot denilen madensel tuz sayesinde çalýþýr.
Tiroksin Hormonunun Görevleri :
1- Vücuttaki büyüme ve geliþmeye yardým eder.
2- Vücuttaki metabolizma (yapým ve yýkým olaylarý) hýzýný düzenler.
3- Doðumdan sonra az salgýlanýrsa kretenizm denilen cücelik ve zeka geriliði görülür.
4- Yetiþkinlerde az salgýlanýrsa ruh ve beden uyuþukluðu görülür.
5- Fazla salgýlanýrsa metabolizma hýzlanýr, kan basýncý artar, kan dolaþýmý hýzlanýr, aþýrý terleme ve sinirlilik oluþur.
Kalsitonin Hormonunun Görevleri :
1- Kandaki (kalsiyum ve fosfor) madensel tuz miktarýný ayarlar. (Kandaki kalsiyum ve fosfor gibi madensel tuzlarýn kemiklere geçmesini saðlar).
2- Kemiklerin sertleþmesine yardýmcý olur.
3- Eksikliðinde kandaki (kalsiyum ve fosfor) madensel tuzlar kemiklere geçemez ve kemik erimesi oluþur.
NOT : 1- Tiroksin hormonunun yapýsýnda iyot denilen madensel tuz bulunur. Tiroit bezi
tiroksin hormonunu üretebilmek için iyoda ihtiyaç duyar. Vücutta iyot eksikliðinde tiroit bezi (hipofiz bezinin uyarmasý sonucu) tiroksin hormonu üretebilmek için fazla çalýþýr ve büyür. Tiroit bezi büyüyünce guatr hastalýðý oluþur. Bu nedenle iyotlu tuzlar kullanýlmalýdýr. Ayrýca kýrmýzýlahana vücutta iyot kullanýmýný önler. Bu da guatr hastalýðýna yol açar. (Karadenizliler çok lahana kullanýrlar).
d) Paratiroit Bezi :
Tiroit bezinin arkasýnda (ve iki yanýnda) bulunan dört parçalý bezdir (1 gr). Paratiroit bezi parathormon üretir. Bu hormon kalsitonin hormonuna zýt olarak çalýþýr. Yani kemiklerdeki fazla olan (kalsiyum ve fosfor gibi) madensel tuzlarýn kana geçmesini saðlar. Kandaki kalsitonin hormonu artýnca kandaki parathormon miktarý azalýr. Kandaki kalsiyum kemiklere fazla geçerse kandaki kalsitonin hormonu azalýr, parathormon artar ve artýnca da kemiklerde fazla biriken kalsiyumun tekrar kana geçmesini saðlar.
Görevleri :
1- Kandaki (kalsiyum ve fosfor gibi) madensel tuz dengesini ayarlar. Kemiklerdeki kalsiyumun kana geçmesini saðlar.
2- Az salgý üretilirse kandaki kalsiyum kemiklerde birikip kana tekrar geçemez ve kandaki fosfor miktarý artar. Buda kaslarda aðrýlý kasýlma ve titreme þeklindeki tetani hastalýðýna yol açar.
e) Timüs Bezi ve Görevleri :
Tiroit bezinin altýnda bulunan ve çocuklarda 3 yaþýndan sonra yavaþ yavaþ kaybolan bezdir.
Görevleri :
1- Çocukluk döneminde vücudu mikroplara karþý korur.
f) Böbrek Üstü (Adrenal) Bezleri :
Böbreklerin üst kýsmýna yapýþmýþ halde (sarýmtýrak renkli) iki tane olan bezdir. Böbreklerle doðrudan iliþkisi yoktur. Böbrek üstü bezlerinden yeterince hormon salgýlanamamasý durumunda deri tunç rengin alýr, kan basýncý düþer ve tunç (addison) hastalýðý oluþur.
Böbrek üstü bezleri; adrenalin (nörodrenalin), aldesteron, kortizon hormonlarýný üretir. (Böbreklerdeki öz bölgesi adrenalin, kabuk bölgesi kortizon hormonlarýný üretir).
Adrenalin (Nörodrenalin) Hormonunun Görevleri :
1- Kan basýncýný düzenler.
2- Kandaki þeker miktarýný düzenler.
3- Korku, öfke, heyecan, açlýk gibi durumlarda kandaki adrenalin miktarý artar (fazla salgýlanýr). Bu sonucunda kan basýncý (tansiyon), kalp atýþý, kan þekeri yükselir ve göz bebekleri büyür.
4- Kandaki karbonhidrat – þeker miktarýný ayarlar. Karaciðer ve kaslarda depolanan glikojeni glikoza dönüþtürür.
Kalsitonin Hormonunun Görevleri :
1- Proteinlerin (fazla olanýnýn) karbonhidratlara dönüþmesini saðlar.
2- Az salgýlanýrsa kan basýncý düþer, deri tunç rengini alýr ve tunç = addison hastalýðý oluþur.
Aldesteron Hormonunun Görevleri :
1- Vücudun su ve madensel tuz dengesini ayarlar.
g) Pankreas Bezi ve Görevleri :
Midenin alt kýsmýnda bulunan, yaprak þeklinde olan hem iç hem de dýþ salgý üreten karma bezdir.
Pankreas, sindirim olaylarýnda kullanýlan sindirim enzimlerini (pankreas öz suyu içindeki amilaz, lipaz, tripsin enzimlerini) üreterek on iki parmak baðýrsaðýna verir ve dýþ salgý bezi olarak görev yapar.
Pankreas, insülin ve glukagon hormonlarýný üreterek kana verir ve iç salgý bezi olarak görev yapar. (Ýnsülin hormonu α hücrelerinde, glukagon hormonu β hücrelerinde üretilir).
Görevleri :
1- Salgýladýðý insülin ve glukagon hormonlarý ile kandaki þeker miktarýný ayarlar.
2- Salgýladýðý sindirim enzimleri ile besinlerin parçalanmasýný saðlar (sindirim olayýna yardým eder).
Ýnsülin Hormonu :
Kandaki glikoz (þeker) miktarýnýn azalmasýný saðlayan hormondur. Ýnsülin hormonu, kandaki glikozun (þekerin) hücrelere geçmesini, kandaki fazla glikozun glikojene çevrilerek karaciðer ve kaslarda depolanmasýný saðlar. (Karaciðer ve kaslarda glikojen deposu dolmuþsa fazla olan glikozun yaða dönüþtürülerek deri altýnda ve iç organlarýn etrafýnda depolanmasýný saðlar).
Ýnsülin hormonu, az salgýlanýrsa, kandaki glikoz (þeker) yeterince hücrelere geçemez ve idrarla vücut dýþýna atýlýr. Bunun sonucunda þeker hastalýðý (diyabet) oluþur. Þeker hastasý olan insanlara dýþarýdan iðne ile insülin hormonu verilir (insülin iðnesi yapýlýr).
Ýnsülin hormonu fazla salgýlanýrsa, kandaki glikoz (þeker) hýzlý ve fazla bir þekilde hücrelere geçer. Bunun sonucunda sinirsel bozukluklar ve bazen ölüm ortaya çýkar.
Glukagon Hormonu :
Kandaki glikoz (þeker) miktarýnýn artmasýný saðlayan hormondur. Kandaki glikoz (þeker) miktarý düþerse, karaciðer ve kaslarda depolanan glikojenin glikoza dönüþüp kana geçmesini saðlar.
h) Eþeysel Bezler (Testisler ve Yumurtalýklar) :
Erkeklerde testisler (er bezleri), diþilerde yumurtalýklar (ovaryum) eþeysel bezlerdir. Eþeysel bezler hem iç hem de dýþ salgý üreten karma bezlerdir.
Eþeysel bezler, üreme hücresi ürettiði için dýþ salgý bezi olarak, hormon üretip kana verdiði için de iç salgý bezi olarak görev yaparlar.
Testisler ve Görevleri :
1- Sperm hücrelerini üretirler.
2- Androjen (testosteron) hormonunu üretirler. Bu hormon erkeklik hormonudur ve sesin kalýnlaþmasýný, erkeklerin kendine özgü vücut özelliklerinin belirlenmesini, sakal ve býyýk çýkmasýný ve sperm hücrelerinin belli bir yaþtan sonra üretilmesini saðlar.
Yumurtalýklar ve Görevleri :
1- Yumurta hücrelerini üretirler.
2- Östrojen ve progesteron hormonlarýný üretirler. Bu hormonlar diþilik hormonlarýdýr ve sesin incelmesini, diþilerin kendine özgü vücut özelliklerinin belirlenmesini, (sakal ve býyýk çýkmamasýný) ve yumurta hücrelerinin belli bir yaþtan sonra olgunlaþmasýný (yumurta kanallarýna verilmesini) saðlar.
NOT : 1- Ýç salgý bezleri hipotalamusun (beynin bölümünün), hipofiz bezinin denetiminde
çalýþýr.
2- Þeker hastalarý fazla yemek yer ve çok su içerler.
3- Hipofiz bezinin salgýladýðý anti di üretik hormonu idrarýn düzenli oluþmasýný saðlar. Az salgýlanýrsa fazla idrar oluþur.
4- Bazý hormonlar ve görevleri :
• FSH (FUH) (Folikül Uyarýcý Hormon) :
Yumurtalýkta yumurta üretilmesini saðlar.
• LH (Lüteinleþtirici Hormon) :
Yumurtalýkta östrojen ve progesteron üretilmesini saðlar.
• LTH (LUH) (Lüteotropik Hormon) :
Süt salgýsýnýn üretilmesini saðlar.
• FSH (FUH) (Folikül Uyarýcý Hormon) :
Testislerdeki seminifer tüpçüklerinin geliþmesini ve sperm üretilmesini saðlar.
• LH (Lüteinleþtirici Hormon) :
Testislerde androjen (testosteron) üretilmesini saðlar.
• ACTH (Böbrek Üstü Bezlerini Uyarýcý Hormon) :
Böbrek üstü bezlerinin adrenalin, nörodrenalin, kortizon, aldesteron üretmesini saðlar.
• TUH (Tiroit Uyarýcý Hormon) :
Tiroksin bezinin tiroksin üretmesini saðlar.
• STH (SUH) (Büyüme Hormonu) :
Büyümenin gerçekleþmesini saðlar.
4- Sinir Sistemi :
Çevreden gelen uyarýlarý alan, bu uyarýlarý beyine (merkezi sinir sistemine) ileten, beynin (gelen uyarýlara) verdiði cevabý ilgili organa ya da kaslara taþýyan, akýl, zeka, düþünme, öðrenme-, konuþma, hafýza gibi istemli hareketleri gerçekleþtiren, vücudun düzenli çalýþmasýný ve bütünlüðünü saðlayan sisteme sinir sistemi denir.
Sinir sistemi nöron denilen sinir hücrelerinden oluþur. Sinir hücrelerinin birleþerek oluþturduðu ve vücudu bir að gibi saran yapýya sinir denir.
Sinir sistemi yapý ve görevlerine göre merkezi sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki bölümde incelenir.
Sinir Hücresi (Nöron) ve Yapýsý :
Vücudun en fazla özelleþmiþ ve farklýlaþmýþ hücrelerine nöron denir. Nöronlar, sinir sisteminin temel görev ve yapý birimidir. Hem merkezi hem de çevresel sinir sistemi nöronlardan oluþmuþtur.
Nöronlarý birbirine baðlanarak sinirleri, vücuttaki sinirlerin tamamý da sinir sistemini oluþturur.
Nöronlar, çevreden gelen uyarýlarý almak ve bu uyarýlarý taþýmakla görevlidir. Nöronlar belli bir yaþtan sonra bölünme özelliðini kaybederler.
Nöronlar; hücre gövdesi, dendrit ve akson olarak üç kýsýmdan oluþurlar.
1- Hücre Gövdesi :
Nöronun çekirdek, sitoplazma ve organellerinin bulunduðu kýsýmdýr.
2- Dendrit :
Nöronun hücre gövdesinden çýkan kýsa uzantýlardýr. Tek ya da çok sayýda olabilirler. Dendritler, çevreden veya bir baþka nörondan gelen uyarýlarý (uyartýlarý) alarak hücre gövdesine iletirler.
3- Akson :
Nöronun hücre gövdesinden çýkan tek ve uzun kýsýmdýr. Dendritler tarafýndan alýnarak hücre gövdesine iletilen uyartýlarý alarak (elektriksel yük deðiþimi sayesinde) bir baþka nöronun dendiritine taþýrlar.
Aksonlarýn dýþ yüzeyinde bulunan ve yað dokudan yapýlan koruyucu kýlýfa miyelin kýlýf denir. Miyelin kýlýf, uyartýlarýn akson boyunca daha hýzlý iletilmesini saðlar.
• Miyelinli aksonlarda uyartýlar 120 m/sn’lik hýzla iletilirler.
• Miyelinsiz aksonlarda uyartýlar 12 m/sn’lik hýzla iletilirler.
Sinaps :
Bir nöronun akson ucu ile diðer nöronun dendritinin birbirine baðlandýðý yere sinaps denir. (Nöronlarýn birbirine baðlandýðý yere sinaps denir). Bir nörondaki uyartý diðer nörona sinaps bölgesinden salgýlanan sinir hormonlarý sayesinde geçer (iletilir).
a) Çevresel Sinir Sistemi :
Çevreden gelen uyarýlarý alan, bu uyarýlarý merkezi sinir sistemine (beyine ve omuriliðe) ileten, merkezi sinir sisteminin gelen uyarýlara verdiði cevabý kaslara ya da organlara ileten, vücuttaki organlar ve kaslar ile merkezi sinir sistemi arasýndaki iletimi (baðlantýyý) saðlayan sisteme çevresel sinir sistemi denir.
Çevresel sinir sistemi, nöronlarýn birbirine baðlanmasýyla oluþan ve vücudu bir að gibi saran sinirlerden oluþur. Sinirler görevlerine göre duyu sinirleri, hareket (motor) sinirleri ve baðlantý (ara) sinirleri olarak üç çeþittir.
1- Duyu Sinirleri :
Çevreden veya iç organlardan gelen uyarýlarý alarak bu uyarýlarý merkezi sinir sistemine (beyine veya omuriliðe) ileten (duyu organlarýndan veya iç organlardan çýkan) sinirlere duyu sinirleri denir.
2- Baðlantý (Ara) Sinirleri :
Merkezi sinir sisteminde (beyinde veya omurilikte) gelen uyarýlarý deðerlendiren, bu uyarýlara cevap veren, duyu ve hareke sinirleri arasýndaki baðlantýyý saðlayan sinirlere baðlantý (ara) sinirleri denir.
3- Hareket (Motor) Sinirleri :
Merkezi sinir sisteminin gelen uyarýlara verdiði cevabý kaslara ya da organlara (duyu organý veya iç organ) taþýyan (ileten) sinirlere hareket (motor) sinirleri denir.
Çevresel Sinir Sisteminin Çalýþmasý :
Canlýyý etkileyen, çevreden veya iç organlardan veya kaslardan gelen iç ve dýþ deðiþmelere (etkilere = deðiþikliklere) uyarý denir. Uyarýlarýn sinir hücrelerinde oluþturduðu deðiþmelere uyartý veya impuls denir.
Çevreden, iç organlardan ya da kaslardan gelen uyarýlar, duyu organlarýnda, iç organlarda veya kaslarda bulunan nöronlarýn dendritleri ile alýnarak hücre gövdesine iletilir. Uyartýlar hücre gövdesinden aksonlara geçerek akson boyunca elektriksel ve kimyasal deðiþikler sayesinde taþýnarak akson ucuna iletilir. Akson ucundaki uyartýlar akson ucundan salgýlanan sinir hormonlarý sayesinde sinaps bölgesinde diðer nöronun dendritine geçer. Uyartýlar bu þekilde bir nörondan diðerine aktarýlarak (duyu) sinirler sayesinde merkezi sinir sistemine taþýnýr. Merkezi sinir sistemine gelen uyartýlar burada (baðlantý – ara nöronlarý tarafýndan) deðerlendirilir ve verilen cevap (hareket – motor nöronlarý tarafýndan) ayný yolla ilgili organa iletilir.
Sinirlerde uyartý iletimi;
b) Merkezi Sinir Sistemi :
Canlý vücudunu yöneten, organlarýn ve sistemlerin düzenli çalýþmasýný saðlayan, çevreden, iç organlardan veya kaslardan gelen uyartýlara cevap veren, akýl, zeka, düþünme, öðrenme, konuþma, yazma, hafýza, yürüme gibi istemli hareketlerin gerçekleþmesini saðlayan sisteme merkezi sinir sistemi denir. Merkezi sinir sistemi milyonlarca nörondan oluþur.
Merkezi sinir sistemi beyin, beyincik, omurilik ve omurilik soðaný olmak üzere dört kýsýmdan oluþur.
1- Beyin :
Kafatasý kemikleri arasýnda bulunan, iki yarým küreden (sað ve sol lob) oluþan, dýþ yüzeyi girintili çýkýntýlý olan, dýþ yüzeyinde koruyucu bir zar bulunan ve milyonlarca nörondan oluþan organa beyin denir.
Beynin Görevleri :
1- Düþünülerek yapýlan istemli hareketleri gerçekleþtirir. (Akýl, zeka, düþünme, öðrenme, hafýza, hayal kurma, deðerlendirme, yazma, okuma, konuþma, müzik aleti çalmayý öðrenme).
2- Beþ duyu organýndan (göz, kulak, burun, dil, deri) gelen uyartýlarý deðerlendirir ve beþ duyu organýnýn merkezleri (görme, iþitme, koku alma, tat alma, hissetme merkezleri) buradadýr.
3- Vücudu yönetir ve kontrol eder.
4- Vücudun hareket etmesini saðlar. (Vücudun hareket etmesi için kaslara emir verir).
2- Beyincik :
Beynin arka ve alt kýsmýnda, beyin ile omurilik soðaný arasýnda bulunan, iki yarým küreden oluþan, dýþ yüzeyi kývrýmlý ve koruyucu bir zarla örtülü olan, küçük beyinde denilen organa beyincik denir.
Beyinciðin Görevleri :
1- Kulaktaki yarým daire kanallarý ile birlikte vücudun dengesini saðlar.
2- Vücuttaki kaslarýn dengeli ve düzenli (uyumlu) çalýþmasýný saðlar.
3- Omurilik Soðaný :
Beynin arka ve alt kýsmýnda, beyin ile omurilik arasýnda bulunan (soðana benzeyen), dýþ yüzeyi düz ve koruyucu bir zarla örtülü olan organa omurilik soðaný denir.
Omurilik Soðanýnýn Görevleri :
1- Beyin ve omurilik arasýnda uyartýlarýn geçiþini saðlar.
2- Ýstek dýþý çalýþan iç organlarýn (kalp, böbrek, mide, baðýrsaklar, karaciðer) çalýþmasýný saðlar.
3- Ýstek dýþý gerçekleþen soluma, yutma, kalp atýþý, kasýlma, gevþeme, hapþýrma gibi faaliyetleri denetler ve kontrol eder.
4- Ýstek dýþý çalýþan sistemleri (solunum, dolaþým, boþaltým, sindirim) çalýþmasýný denetler ve kontrol eder.
4- Omurilik :
Sýrttaki omurganýn içinde bulunan omurilik kanalýnda yer alan sinirler topluluðuna omurilik denir. Vücuttaki organlardan beyine, beyinden de organlara giden sinirler omurilikten geçer ve bu sinirler omurilikte çaprazlanýr. Vücudun sað tarafýndan gelen sinirler beynin sol yarým küresine, vücudun sol tarafýndan gelen sinirler de beynin sað yarým küresine gider.
Omuriliðin Görevleri :
1- Düþünülmeden ani olarak yapýlan hareketlerin yani reflekslerin gerçekleþmesini ve reflekslere tepki verilmesini saðlar.
2- Beyin ile organlar arasýndaki sinirlerin geçiþini (ve çaprazlanmasýný) saðlar.
3- Beyin ile birlikte alýþkanlýk hareketlerinin yani kazanýlmýþ reflekslerin gerçekleþmesini ve denetlenmesini saðlar. (Koþma, bisiklete binme, araba kullanma, yüzme, örgü örme, dans etme, konuþma, bakmadan yazý yazma).
NOT : 1- Canlýyý etkileyen, çevreden veya iç organlardan gelen deðiþmelere uyarý denir.
2- Uyarýlarýn sinir hücrelerinde oluþturduðu deðiþmelere uyartý denir.
3- Nöronlar belirli bir yaþtan sonra bölünme yeteneðini kaybederler.
4- Uyartýlar nöronlarda elektriksel ve kimyasal deðiþikliklerle taþýnýr.
5- Sinaps bölgesinde bir nörondaki uyartý, diðer nörona sinir hormonlarý sayesinde aktarýlýr.
6- Miyelin kýlýf, aksonlarýn etrafýnda bulunan ve yað dokudan oluþan koruyucu kýlýftýr. Miyelinli aksonlar (120 m/sn), miyelinsiz aksonlara (12 m/sn) göre uyartýlarý 10 kat daha hýzlý iletirler.
7- Vücutta yaklaþýk 100 milyon nöron vardýr.
8- Beyin hücreleri, vücuda alýnan oksijenin %25’ini harcarlar.
SORU 9- Beynin dýþ yüzeyinin kývrýmlý olmasýnýn nedeni, daha çok nöronun yerleþmesini ve
bu sayede daha karmaþýk görevlerin daha kolay gerçekleþmesini saðlamaktýr.
10- Beyni çýkarýlan bir insanýn organlarý çalýþýr ve yaþamsal faaliyetleri devam ettiði için bu insan yaþayabilir. Fakat duyu organlarý çalýþmaz, hareket edemez ve bitkisel hayata girmiþ olur. (Ýç organlarýn çalýþmasýný beyin kontrol etmez).
11- Beyinciði çýkarýlan insan (veya kuþ) yaþayabilir. Fakat kaslarý düzenli çalýþmaz ve rasgele hareket eder. (Kuþta yalpalayarak uçar).
12- Vücudun sol tarafýný sað beyin, sað tarafýný da sol beyin yönetir.
13- Konuþma, yazma, koþma, yürüme, dans etme, bisiklete binme, yüzme, örgü örme, araba kullanma, futbol oynama gibi harekelere alýþkanlýk denir. Sonradan kazanýlan bu alýþkanlýklara kazanýlmýþ refleks de denir.
Alýþkanlýklar önce beyin sayesinde öðrenilir ve öðrenilinceye kadar beynin kontrolünde yapýlýr. Alýþkanlýklar öðrenildikten sonra omurilik tarafýndan kontrol edilir ve denetlenir.
14- Refleks anýnda vücudun zarar görmesini önlemek için (yoldan kazanç saðlamak için) hareket emrini omurilik verir.
15- Beyinciðin iç bölümünü ak madde, dýþ bölümünü boz madde oluþturur. Boz madde, ak maddenin içinde girinti çýkýntý yapar ve bu nedenle beyincik aðaç görünümündedir. Bu nedenle beyinciðe yaþam aðacý da denir.
16- Çevreden gelen uyarýlarý alan organa duyu organý denir.
5- Sinir Sisteminin Saðlýðý ve Korunmasý :
1- Sinir sistemi organlarý çarpma ve vurmaya karþý korunmalý, zarar görmemelidir. (Çünkü zedelenen nöronlar veya sinirler belli bir yaþtan sonra yenilenemezler).
2- Alkol, sigara ve uyuþturucu kullanýlmamalýdýr. (Sinir sisteminin çalýþma düzeni bozulur).
3- Gürültülü ve gerilimli ortamlarda bulunulmamalýdýr.
4- Dengeli beslenilmeli ve düzenli uyunmalýdýr.
5- Aðýr yük kaldýrýlmamalýdýr. (Omurilik için).
6- Düzenli olarak spor yapýlmalýdýr.
6- Sinir Sisteminde görülen Hastalýklar :
1- Felç :
Beyindeki kan akýþýnýn azalmasý sonucu sinirlerin ve kaslarýn çalýþmasýnýn engellenmesi, hareket sinirlerinin zedelenmesidir.
2- Sara :
Beyindeki sinir hücrelerinin ani ve geçici olarak görev yapamamasý sonucu geçici bilinç kaybýyla nöbetlerin ortaya çýkmasýdýr.
3- Parkinson :
Beyindeki uyarýrlý alan sinir hücrelerinin görevini yapamamasý sonucu ellerin birinin istem dýþý hareket etmesi ve bilinç kaybýnýn ortaya çýkmasýdýr.
4- Menenjit :
Beyin veya omuriliði örten zarlarýn (uzun süren grip ve nezle sonucu) bakteri, virüs ya da mantar bulaþmasý sonucu iltihaplanmasýdýr. Ölüme yol açabilir.
5- Kuduz :
Kuduz hastalýðý hayvanlardan insanlara geçen ve merkezi sinir sistemini etkileyen virüslere baðlý bir hastalýktýr. Hastalýða etken olan virüs insanlara genellikle hayvanýn ýsýrmasý sonucu geliþir.
Kuduz virüsü merkezi sinir sistemine vardýðýnda hýzla yayýlarak hastalýðý oluþturur. Eðer iyi tedavi edilmezse kýsa süre sonra ölüme neden olabilir. Ýlk 2 – 10 gün boðaz aðrýsý, halsizlik, sinirlilik, depresyon, ateþ ya da kusma, kesin belirtiler ise ýsýrma yerinde kaþýnma, aðrý ya da karýncalanma hissedilmesi þeklinde ortaya çýkar. Daha sonraki dönemlerde hastalarýn %80’inde saldýrganlýk, %20’inde kasýlmalar, garip davranýþlar, ense sertliði, boðaz aðrýsý, ses kýsýklýðý (hidrofobi denilen) su korkusu görülür.
6- Çocuk Felci :
Omurilikteki kaslarýn kasýlmasýný baþlatan sinir hücrelerine zarar veren bir virüsün yol açtýðý bulaþýcý hastalýktýr. Çocuk felcinde, 40°C’yi bulan yüksek ateþ, þiddetli baþ aðrýlarý, bulantýlar ve sýrt aðrýlarý görülür. Virüs, hastalarýn çýkardýðý dýþký yoluyla yayýlýr. Aðýz yolundan verilen aþý ile tedavi edilebilir. |
