GAGAVUZLAR ( Gagavuz Türkleri - Gökoğuzlar - Gagauzlar )

  Türkçe konuşan Ortodoks Türklerdir. Ukrayna'da, Moldovya'nın Bucak bölgesinde, İsmail ve Bender yörelerinde, Basarabya'da, Bulgaristan'ın Varna ve Balçık bölgelerinde, Romanya'nın Dobruca bölgesinde, 20 yüzyılın başlarından itibaren de Kazakistan'da Taşkent ve Fergana'da, Akyubinsk'te, Semipalantisk'te ve Balkanlar'ın bazı bölgelerinde yaşamaktadırlar. 20. yüzyılın başlarında bir kısmı Türkiye'ye yerleşmiş bunlardan bazıları Hıristiyanlığı'nı sürdürmüş, bazıları da İslamiyet'i seçmiştir. 20. yüzyılın başlarında Moşkov Gagavuz Türkleri'ni yaşadıkları bölge ve ülkelere göre şöyle gruplandırır : I) Makedon Gagavuzları: Makedonya'nın güney-doğusunda yaşarlar. II) Gacallar: Bulgaristan'ın Deliorman bölgesinde yaşayan Peçenek Türkleri'nin Müslüman olan torunlarıdır. Konuştukları ağız Gagavuz Türkçesi'ne çok yakındır. III) Sürgüçler (Surguçlar): Dobruca'nın Yılanlık (Mai) ve Kokarca (Pietrani) köylerinde yaşarlar. Soy bakımından Oğuz ve Peçenek Türkleri ile ilgilidirler. IV) Yunanistan Gagavuzları: Keserya bölgesinde yaşarlar. Bugün bu ülke ve bölgelerin bir kısmında önemli bir Gagavuz varlığından söz edilemez. Ancak Gagavuz Türkleri'nin bu kadar dağınık yaşamaları sebebi ile özellikle Yunanistan ve Bulgaristan, aralarındaki din ve nüfuz çekişmelerinde Gagavuz Türkleri'ni kullanmaya çalışmışlar; bu iki ülke de kendi hesabına Gagavuzlar'ı Türkleştirilmiş Yunan veya Bulgar gibi göstermeye çalışmışlardır. Bu iddiaların aksine Gagavuzlar, içinde yaşadıkları millet veya topluluğa uyma mecburiyetinden dolayı Yunanca, Bulgarca, Romence veya ,Rusça konuşmak ve bu milletler gibi görünmek mecburiyetinde kalmışlardır.

  Gagavuzlar'ın kökeni çok tartışılan bir konudur. Paul Wittek Yazıcıoğlu Selçuknamesi'ne dayanarak Gagavuzlar'ı Selçuklu hükümdarı II.İzzeddin Keykavusla Anadolu'dan Dobruca'ya gelen Türklerden getirmeye çalışmışsa da ortaya atılan yeni belge ve fikirlerden; Peçenek, Uz ve Kumanlarla Anadolu Selçuklu Türkleri'nin sentezi olan bir Türk topluluğu oldukları anlaşılmıştır. Gagavuz adı; Gag Oğuz. Gag Uz, Kara Uz, Gök Oğuz, Kalauz gibi boy adları ve Selçuklu hükümdarı Keykavus'un adından getirilmektedir. Gagavuzlar'ın inançlarında ve sosyal hayatlarında eski Türk kültürünün ve İslamiyet'in bazı unsurlarının bütün canlılığı ile yaşadığı görülmektedir. Hıristiyanlık'ta kurban kesme emri olmadığı halde kurban kesip fakirlere dağıtırlar. Zekat ve fitreye benzer bir yardımlaşma usulleri vardır. Fakirlere yardımda bulunur, bağış yaparlar. Domuza duydukları nefreti ifade eden domuz düğünü adlı bir oyun oynarlar. Bozkurtu kutsal bilirler ve onu yüceltmek için "canavar yortusu" yaparlar. Gagavuzlar'ın dini ayinlerinde Slavca kelimeler geçse de, Müslümanlar gibi Arapça ve Farsça kaynaklı Allah, peygamber, melek, cennet, cehennem, din ve günah kelimelerini kullanırlar .

  1989 nüfus sayımına göre, Bağımsız Devletler Topluluğu'nda 197.164 Gagavuz Türkü yaşamaktadır. Gagavuzlar'ın %77.5'i, yani 152.752'si Moldovya'ya bağlı özerk bir bölge olan Gagavuz Yeri'nde, %16.2'sini meydana getiren 32.017'si Ukrayna'nın Odessa bölgesinde, 10.057'si Rusya Federasyonu'nda, 978'i ise Kazakistan'da yaşamaktadır. Diğer ülkelerde yaşayan Gagavuzlar'ın sayısı hakkında elde net ve doğru bilgiler yoktur. Bulgaristan'da yaşayan Gagavuzlar'ın nüfusu hakkında 250-300 bin, 340.000, 60.000, 5.000 gibi birbirini tutmayan rakamlar verilmektedir. Bu rakamların bu kadar farklı olmasının sebebi, Bulgar yönetiminin Türkler'e uyguladığı asimilasyon politikalarının ulaştığı başarı konusundaki görüş ve değerlendirme farklılıklarıdır. Romanya'daki Gagavuzlar'ın da 5-6 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bugün Dünyadaki toplam Gagavuz nüfusunun yaklaşık 350.000 olduğu tahmin edilmektedir.

  Gagavuz Türkçesi, Oğuz grubu Türk şivelerindendir; tarihi şivelerden Kıpçak ve Bulgar Türkçeleri ile yaşayan şivelerden Türkiye, Kırım Tatar, Karay Türkçeleriyle ve Balkan Türk ağızlarından Peçenekler'in torunları olan Gacal Türkleri'nin ağzıyla yakınlık göstermektedir. Gagavuz Türkçesi'ne Slav, Romen ve Yunan dillerinden kelimeler girmiştir. Cümle kuruluşunda görülen devriklikler dışında Türkiye Türkçesi'ne çok yakın olan Gagavuz Türkçesi'nin iki ağzı vardır: I) Merkez ağzı: Çadır-Lunga ve Komrat bölgelerinde konuşulur. Yazı dili bu ağza dayanır. Arka damak ünlüsü ä (gecä, bän v.b.) ve á (sırıdár, konacák v.b.) merkez ağzına has ünlülerdir. Bu ağzın bir özelliği de h- ve v- ünsüzlerinin korunmasıdır. II) Güney ağzı: Vulkaneşt bölgesinde konuşulur. Yazı dilinin merkez ağzına dayanmasına rağmen Güney ağzından da bazı özellikler taşır. Bu ağzın bazı özellikleri şunlardır: İki ünlü arasındaki ünsüzlerin düşmesi ile diftonglar ortaya çıkmaktadır: burdeim < burdayım, ziet < eziyet v.b. Ünlü yanında -y- ünsüzünün düşmesiyle uzun ünlüler ortaya çıkar: ii < iyi, büüle < böyle v.b. -v- ve h- ünsüzleri düşer: aucı < avcı, arman < harman, üyük < höyük. Merkez ağzı ve yazı dilinde şimdiki zaman eki -ar, -er, Güney ağzında -ıy, -iy 'dir.

  Gagavuz Türkleri kendi ana dilleriyle eğitim yapabilecekleri bir yüksek okuldan mahrumdur. Ancak ilkokullarda "Gagauz dili'' adıyla yetersiz bir ders kitabı okutulmaktadır . Ağustos 1988'den beri "Ana sözü" adıyla bir gazeteleri çıkmaktadır buna son yıllarda Gagauz sesi adlı bir gazete daha katılmıştır. Kendi dil ve kültürleri ile ilgili eğitimi Azerbaycan'daki Türkoloji bölümlerinde yapabilmektedirler. Gagavuz Türkleri 20. yüzyılın başlarına kadar yazılı bir edebiyat ortaya koyamamışlardır. Anadolu'daki Hıristiyan Türkler'in Türkçe olarak Yunan harfleriyle yazdıkları eserleri okudukları bilinmektedir. Bu eserler, daha çok dini konulu veya kaynağını sözlü gelenekten alan kitaplardır. "İncil", "Azizlerin hayatı ve kıssaları", "Kilise şarkıları", "Aşık Garip", "Kerem ile Aslı" ve "Köroğlu" bu tür eserlerden bazılarıdır. Karamanlılar olarak bilinen bu Türkler'in Türkçe yazdıkları kitaplar Gagavuzlar'a kendi dillerinde dini eğitim ve Türkiye Türklüğü ile kültürel bağları koruma imkanı sağlamıştır.

  Gagavuz Türkleri, 19. yüzyılın sonlarına kadar bütünüyle Balkanlar'da yaşadıkları için, Balkan Türklüğü ile de yakın temas içinde olmuşlar ve onlar vasıtası ile sözlü Türk kültürünün eserleri olan "Nasreddin Hoca" (Nastraddin), "Türkmen kızı", "Yemen türküsü" gibi pek çok anonim edebiyat mahsulünü öğrenmişlerdir. Diğer yandan öbür Balkan milletleriyle kurdukları yakın ilişki sonucu, Bulgar, Yunan, Sırp edebiyatlarındaki Türk düşmanlığı işleyen bazı balladları da yakından tanımışlardır.

  Gagavuz Türkçesiyle yazılan ilk eser 1811'de Viyana'da yayınlanan "Psaltır"dır. O dönemden bu güne adar Gagavuz Türkçesiyle 40 civarında eser yayınlanmıştır. 20. yüzyılın başlarında Gagavuzlar'ın Türk Milleti'nin bir parçası olduğunu ısrarla savunan baş papaz Mihail Çakır, "Basarabyalı Gagavuzların İstoryası", "Romence- Türkçe (Gagauzca) Laflık", "İncil'in Türkçe Tercümesi", "Dua kitabı", "Kilise Tarihi" gibi eserleriyle Romen harfli bir Gagavuz Türkçesi yazı dili ortaya koymuştur. 1944'te Basarabya'nın Sovyetler Birliği'ne bağlanmasıyla birlikte kültür hayatında kısa süreli bir sessizlik dönemi yaşanmış: 1957'de Kiril esaslı alfabenin düzenlenmesinden sonra yeniden bir hareketlilik başlamıştır. Gagavuzlar, bu gün Latin .esaslı ortak Türk alfabesini kullanmaktadır. Dionis Tanasoğlu'nun "Uzun Kervan" (1985) romanı Gagavuz Türkleri'nin tarihi macerasını anlatan özlü bir Türk tarihidir. Ayrıca "Bucaktan Sesler" (1959), "Çal Türküm" (1964), "Adamın İşleri" (1969), "Hosluk" (1970) adlı eserleri bulunmaktadır. Gagavuz Türk Edebiyatı'nın bir diğer önemli ismi Dimitri Karaçoban'dır. Şiirleri, derlemeleri, nesir tarzında eserleri ve tercümeleri bulunmaktadır. Dili, üslubu ve fikirleri ile kendinden sonra gelen yazar ve şairleri etkilemiştir. Eserleri: "İlk Laf" (1963), "Bayılmak" (1969), "Persengeler" (1970), "Alçak Saçak Altında" (1966) ve "Proza" (1986)'dır. Gagavuz Türk Edebiyatı'nın çok eser veren şairlerinden Mina Kösa'nin "Kısmet" (1973), "Kardaslık" (1975), "Topraan Ürek Düülmesi" (1983), "Hazır ol" (1986), "Umutlar" (1988), "Dattım Ömürdan" (1980), S"abansaarsın Gün" (1990). Bilim adamı ve folklorcu Stefan Kuroğlu'nun Bir Kucak Güneş (1969), Kızgın Çiyler (1974), "Üüsek Kuşlar" (1982) adlı şiir kitapları "İlkyaz Türküsü" adlı bir şiir antolojisi ve "Yollar" adlı bir hikayesi bulunmaktadır. Stefan Bulgar, eserlerindeki konu çeşitliliği ve muhteva zenginliği ile dikkati çekmektedir. "Dev Adamın Oolu" (1990) ve "Canavar Yortuları" (1990) eserlerinden ikisidir. Bulgar, Gagavuz Yeri'nde "Sabaa Yıdız" adında Latin alfabesiyle 3 aylık bir etnoloji, kültür ve tarih dergisi çıkarmaktadır. Nikolay Baboğlu, Gagaz Folkloru (1969), Masallar (1991) gibi eserler ile Gagavuz Türkleri'nin sözlü gelenekte yaşayan kültürel zenginliklerini bir araya getirmiştir. Şiiri ağırlıklı olan Gagavuz Türk Edebiyatı, bu gün de Todur Zanet, Petr Gagauz-Çebotar, Todur Marinoğu, Georgi Gerov gibi şairlerle devam etmektedir . Petr Yalanji, "Süünmaz Yıldızlar" (Kişinev,1995) adlı eserini Ortak Türk alfabesiyle yayınladı. Tudorka Arnaut ise, "Gagauz'um Bucak'tır Yerim" (Ankara,1994) adlı eserini Türkiye'de yayınlayarak Gagavuz Türk Edebiyatı'nı Türkiye'de tanıttı.

   GAGAUZ CUMHURİYETİ (GAGAUZ YERİ ÖZERK BÖLGESİ)   

  Gagauzlar, 21 Ağustos 1990'da Özerk Gagauz Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni, güneyde Gagauzların en yoğun yaşadığı Komrat yöresinde ilan etmişlerdir. Bu karar, Moldova Yüksek Sovyeti tarafından iptal edilmiştir. 25 Ekim 1990'da Gagauzlar, Gagauz Cumhuriyeti'ni oluşturmaya yönelik seçimler yapmış, ancak Moldova milliyetçileri bu girişimi, yöreye 50,000 silahlı gönüllü göndererek önlemeye çalışmış ve Rus askerlerinin müdahalesiyle şiddet önlenmiştir. Devam eden seçimler sonucunda 31 Ekim'de Komrat'ta yeni bir Gagauz Yüksek Sovyeti kurulmuş, Stepan Topal Başkan seçilmiştir. Moldova'nın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra (27 Ağustos 1991), Gagauzlar da kendi cumhuriyetlerini ilan etmişlerdir. Moldova Meclisi 23 Aralık 1994 tarihinde " Gagauz Yeri " Özel Hukuki Statüsünü yasa olarak çıkarmıştır. Yasaya göre, Gagauzlara Moldova Anayasası'na ters düşmemek şartıyla, çeşitli sahalarda yasa çıkarma hakkı verilmiştir. Gagauz Yeri'nin en yüksek mercii Başkandır ve Gagauz Yeri'nin tüm makamları Başkan'a bağlıdır. Gagauz Yeri'nin Resmi dili Gagauzca, Moldovanca ve Rusçadır. Gagauzlara bu kanunla Geleceklik Hakkı tanınmıştır. Gagauzlara özel statü tanıyan bu yasaya göre (Madde 113), Millet Kongresi, kültür, bilim, eğitim, iskan, belediye hizmetleri, sağlık, spor, bütçe, ekoloji, finans ve ekonomi alanlarında Moldova Anayasası'na ters düşmemek kaydıyla kanun yapmaya yetkili kılınmıştır.