BOŞANMA, KADIN VE İŞ YAŞAMI

 Boşanmak gibi önemli bir kararın alınmasında evli kalınan süre, boşanma neden veya nedenlerinin şiddet derecesi, çocuk sahibi olup olmama gibi unsurlar belirleyici rol oynar. Uzun sayılabilecek bir evlilik tecrübesi ve çocuklara sahip olma kadınları boşanma konusunda isteksiz yapar. Genel olarak kadınlar açısından boşanma yaş aralığı 25-45 olarak belirginlik kazanmaktadır. 25 yaşa kadar geçen dönemde evlilik ilişkisinde yaşanan sorunların aşılabileceğine olan inanç ve çevrenin evliliğin devamı için yaptığı baskılar evlilik birliğinin bozulmasını engeller. Hayatın artık çekilmez hal aldığı bir dönemde evliliğin geleceğine ilişkin olumlu beklentilerin yitirilmesi (genellikle) kadınlar tarafından boşanma kararının alınması sonucunu doğurur. Boşanmaya kadının ailesinin de destek vermesi bu süreci hızlandırır. Yaşı henüz genç olan kadınlar, iyi sayılabilecek bir eğitim seviyesine de sahip iseler “çalışabileceklerine duydukları inanç”, “geleceğe ilişkin taşıdıkları pozitif düşünceler” boşanma kararı almalarını kolaylaştırır. Boşanma süreci aslında sadece taraflarını etkileyen bir süreç olmanın ötesinde farklı bir öneme sahiptir. Ancak sonuçları itibari ile “kadın” boşanması yitik aktörüdür. Çok yönlü ve genellikle negatif koşullarla karşı karşıya kalmaktadır. Boşanmanın ardından kadının ekonomik durumunda ciddi bozulmalar meydana gelmekte (Bedart&Deschenes 2003:1), bu dönemde gelirlerin azalması veya ortadan kalkmasıyla birlikte kadınlar doğal olarak iş piyasalarına çıkmak zorunda kalmaktadır. Evlilik sırasında ortaya çıkabilecek boşanma ihtimali de kadınları iş piyasasına çıkmaya zorlayıcı bir etki yapmaktadır.

Orta ve ileri yaşta boşanan kadınların ekonomik durumları ise oldukça kötü görünmektedir. 45 ve daha ileriki yaşlarda eşinden boşanmış bir kadın eğer daha önceki dönemlerde çalışmamış, herhangi bir iş tecrübesi edinmemiş ise ciddi ekonomik sorunlarla karşı karşıya kalmaktadır (Davies& Denton 2001:5). Sosyal değişim teorisi yaşı ileri olanların boşanma konusunda isteksiz olacaklarına vurgu yapar. Bu grup özellikle geleceğe ilişkin beklentilerin olmayışı, yaşın ilerlemişliği, ekonomik getirisi yüksek işlerde çalışmanın imkânsızlığı gibi nedenlerle boşanmak istemez veya bu konuda (şartlardaki zorunluluğa rağmen) oldukça isteksiz davranır (Jalovaara 2002:540). Bu yaştaki kadınlar için iş piyasasına girmek imkânsız gibidir. Çalışma imkânına kavuşanlar ise genellikle sosyal güvencelerden mahrum, düşük ücretli ve ağır işlerde istihdam edilirler. Genç kadınlar içinse durum farklı bir özellik göstermektedir. Aktif işgücü içerisinde yer alma fırsatını daha kolay yakalayan bu kesim boşanmanın ortaya çıkardığı sorunlarla baş etmenin yanında, işyerinde “boşanmış kadın kimliği” ile ortaya çıkan yeni sorunlarla karşı karşıya kalmakta ve bunlarla da mücadele etmek zorunda kalmaktadır.

Kadından kaynaklanan nedenlerle değil de erkekten veya çevresel şartların zorlaması ile gerçekleşen boşanmanın ardından kadınlar genellikle yeniden evlenmeme yönünde (ağırlıklı olarak) bir eğilim gösterirler. Evliliğe olan inancın yitirilmesi, boşanmanın ardından hayatın daha yaşanabilir bir hal almasına, çalışma ve ekonomik özgürlüğe sahip olma bu yönde bir düşüncenin oluşumuna neden olduğu söylenebilir.

Genellikle çocuklu genç boşanmış kadınlar boşanmanın ardından anne ve babalarının evlerinde kalmaya başlarlar. Böyle bir durumda anne babanın geliri, boşanmanın ardından ortaya çıkan eski eşin (kocanın) gelirinin yerini doldurur (Bedart&Deschenes 2003:3). Özellikle eğitimli genç kadınlar için boşanma ara verilen kariyere devam etme imkânı sunmaktadır. Bu durum boşanmanın ortaya çıkardığı bir avantaj olarak kabul edilebilir.

Boşanmış kadın çalışanların işyerlerinde karşılaşabilecekleri en temel sorunlardan bir tanesi şüphesiz tacizdir. Taciz iş dünyasında son yılların temel gündem konularından birisi haline gelmiştir. Bu yönüyle “taciz (özellikle gelişmiş ülkelerde) işyerlerinde oldukça yaygın ve halen devam eden ciddi bir sorundur” (Kim&Kleiner 1999:1).

Cinsiyet ayrımcılığının farklı bir formu olan tacizin tanımlanması sanıldığı kadar kolay değildir ve tacizin ne olduğu konusunda ortak bir fikir birliğinden bahsedilemez. Avrupa komisyonuna sunulan bir raporda şöyle bir tanımlama dikkat çekmektedir: “kadın veya erkeğin işyerindeki itibarını zedeleyici cinsel içerikli istenilmeyen davranışlardır” (Gilbert vd. 1998:48, Kiely&Henbest 2000:66). Yapılan söz veya davranış kişiyi rahatsız etmeli ve hoş karşılamamalıdır (Apodaca&Kleiner 2001:3).Taciz konusunda çalışanların bu olguyu algılama ve değerlendirme biçimlerindeki farklılık tanımın yapılmasını zorlaştırmaktadır. “Taciz ile ilgili en önemli sorunlardan bir tanesi bu durumun bazen hissedilemeyecek veya kolaylıkla anlaşılamayacak formlarda ortaya çıkabilmesidir” (Gonzales&Kleiner 1999:18). Taciz kapsamında değerlendirilebilecek cinsel içerikli davranışların neler olduğunun bilinmesi hem çalışanlar hem de yönetenler açısından büyük bir önem taşır (Burke 1995:24). Taciz farklı formlarda karşımıza çıkar. Fiziksel davranışlar: şakalar, çirkin sözler, dedikodu, iftira, bir takım şarkı ve mektuplar, resim, grafik ve amblemler, özel işaretler; sosyal aktivitelerden izolasyon, işbirliğinden kaçınma; cinsel davranışlar için zorlama, politik gruplara katılım için baskı yapma; sessizce ve gizliden yaklaşarak sürekli rahatsız etme bunlardan ilk akla gelenlerdir (Kiely& Henbest 2000:66). Kadınlar özellikle boşanmış kadınlar iş çevrelerinde bu tür saldırılara sıklıkla maruz kalabilmektedirler. Kısa bir süre sonra iş ortamı boşanmış kadınlar için “düşman iş çevresi” olarak yeni bir anlam kazanmaya başlamaktadır.

Düşman iş çevresinin genel özellikleri şunlardır (Apodaca&Kleiner 2001:5):

• Uygunsuz söz ve davranışlar vardır

• Cinsiyet ayrımcılığı dikkat çeker

• O iş çevresinde bulunmaktan hoşlanılmaz ve kişi bundan rahatsızlık duyar

• Cesaret kırıcıdır

• Uygunsuz söz ve davranışlar (genellikle) yöneticiler tarafından yapılır veya yapılmasına izin verilir

• İş performansını düşüren ortamlardır.

Yukarıda ifade edilen olumsuz bakış açısı en fazla boşanmış kadınlara yönelmektedir. Elbette böyle bir yapıda boşanmış kadınların iş hayatını sağlıklı bir şekilde devam ettirmeleri oldukça güç bir hal almaktadır. Sadece yöneticilerinin değil çalışma arkadaşları ve çalışma arkadaşlarının eşlerinin dahi farklı bir gözle bakıp değerlendirdikleri boşanmış kadınların akıl ve beden sağlıklarını koruyabilmeleri, çalışma sürecince karşılaşabilecekleri sorunlara ve tacizlere karşı işyeri yönetimlerinin sorumluluk bilinci taşıyan duyarlı yaklaşımları ile mümkün olabilir.

Boşanmış kadın çalışanların eğitim düzeyi ile işyerinde karşılaştıkları olumsuzluklara verdikleri tepki arasında yakın bir ilişki dikkat çeker. Eğitim seviyesi yükseldikçe çalışan kadınlar daha duyarlı olmakta ve tolerans düzeyleri düşmektedir (Gilbert vd. 1998:49). Ayrıca organizasyonda yönetim kademelerinde ve genç kadınlar (eğitimli) uğradıkları haksızlıklara karşı aktif duyarlılık içerisinde olup bu konudaki şikayetlerini hiç zaman kaybetmeden yöneticilerine yazılı olarak aktarmaktadırlar (Burke 1995:27).

İşyerlerinde boşanmış kadınlara yönelik rahatsız edici söz yada davranışlar daha çok üst pozisyonlarda bulunan kişilerden (ilk amir veya yöneticilerden) gelmektedir. %71’ler gibi büyük bir orana sahip bu kesimi kendi düzeyindeki mesai arkadaşları izlemekte en sonda ise kıdemce aşağıda olanlar gelmektedir (Kiely&Henbest 2000:68). Dışlanma, söz ve davranışlarla sürekli rahatsızlıklar verme boşanmış kadınlarda önemli psikolojik, fizyolojik ve ekonomik zararlar yaratır. Psikolojik ve fizyolojik yansımaları depresyon, acizlik, iş performansında düşüş, kendi kabuğuna çekilme, uykusuzluk, sürekli bitkinlik, mide bulantıları şeklinde kendisini göstermekte, kişinin iş ve aile hayatındaki düzeni alt üst olmaktadır. Ekonomik yansımaları ise iş kaybı(işten ayrılma veya sıkılıkla işe gitmeme/gidememe), terfi imkânlarının yitirilmesi, performans düşüklüğüne bağlı olarak finansal teşviklerden yararlanamama vb. şekillerde ortaya çıkabilmektedir (Kim&Kleiner 1999:1). Bu süreçte kurbanlar özgüvenlerini yitirmekte, kariyerine aynı işyerinde devam etmesi imkânsız hale gelebilmektedir. işini kaybetmemek için bazen sessiz kalmayı seçen (Kiely& Henbest 2000:67) boşanmış kadınların iş memnuniyetleri azalmakta, işyerlerine olan bağlılıkları kopma noktasına gelmektedir. Bağlılıktaki azalmanın bir uzantısı olarak organizasyon içersindeki tüm faaliyet ve etkinliklerden uzak kalmakta hızla yabancılaşma

sürecine girmektedirler (Burke 1995:28). Kendisine farklı bir gözle bakılacağını düşünen kadınlar boşanmış oldukları gerçeğini iş arkadaşlarından ve çevrelerinden büyük bir gizlilikle saklarlar. Gerçeğin ortaya çıkması ve istismar edilmesi durumlarında ya hiç sebep göstermeden ya da çok farklı bir sebep ileri sürerek işten ayrılma yolunu benimseyebilir (Gilbert vd. 1998:49). İş çevresi tarafından rahatsız edilen boşanmış kadınlar şikâyette bulunma noktasında oldukça isteksiz davranırlar. Bunun nedeni kendilerine bir misilleme yapılacağını düşünmeleridir. Karşılaştığı tutum ve davranışlardan büyük bir üzüntü duyan

mağdur bu süreçte genellikle içerisine kapanmakta yaşadığı sorunları başkaları ile paylaşmamayı seçmektedir.

İş ve kariyer fırsatlarını evlilikle sonlandıran veya ara veren kadınlar boşanmanın ardından çalışma hayatına yeniden dönerler. Fakat bu yeni durum kendisine “boşanmış kadın kimliği” bağlamında avantajlar sunmaz. Aksine dezavantajları içerisinde barındırır. Toplumun boşanmanın sorumluluğunu genellikle kadına yüklemesi ve bu inancın çalışma hayatına yansımaları, işverenler-yöneticiler ve çalışma arkadaşlarının “boşanmış kadınların işlerini daha iyi yapabileceklerine ve başarı elde edeceklerine” şüphe ile bakmalarına neden olur. Genel kanı “basit bir evliliği bile yürütememiş bir kadının iş çevresinde arkadaşları ile anlaşamayacağı, sürekli uyumsuzluklar göstereceği, sorumluluk almaktan kaçacağı” biçimindedir. Tüm bu sorunların aşılması kadının kendisine duyacağı özgüven ve çevresinin kendisine vereceği destekle mümkün olabilir.

Farklı nedenlerle boşanmayı seçmiş kadınların eğitim seviyelerine bağlı olarak kariyerlerine kaldıkları yerden veya farklı bir noktadan devam edecekleri düşünülür. Fakat çalışma hayatında boşanmış olmak bazen kariyer için önemli bir engel olarak ortaya çıkabilmektedir. Bunun farkında olanlar iş başvurularında boşandıklarını gizleme yolunu seçmekte, çalıştıkları dönemde de bunu en yakın iş arkadaşlarına dahi açmamaya özen  östermektedirler. Evliliği yürütmede başarısız olmuş birinin işlerini tam ve düzgün yapamayacağına olan inanç kadınları bu yönde bir davranışa itmektedir.