Diyarbakır Ulu Camîî

Anadolunun En Eski Camisi
İslam dünyasının beşinci haremi şerifi olan Diyarbakır Ulu Camîî;   Anadolu´nün en eski camilerindendir. Diyarbakır Ulu Camîî´nin yapılış tarihi ile ilgili kesin bir bilgi yoktur. Arapların Diyarbakır´ı 639´da ele geçirmesiyle, Mar-Toma kilisesi camiye çevrildiği belirtilmektedir. Yapımında siyah bazalt taşların kullanıldığı cami duvarlarında, Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı gibi çeşitli dönemlere ait yazıtlar bulunmakta. Deprem ve yangınlardan zarar gören ve büyük bölümü tekrardan yapılan Ulu Camîî, günümüzde ziyarete açık haldedir.

 Tarihi
İlk yapım tarihi kesin olarak tespit edilemeyen Diyarbakır Ulu Camii çeşitli dönemlerde farklı Yapım evreleri geçirmişdir. Yapı üzerinde bu dönemlere işaret eden çok sayıda kitabe bulunmaktadır.639’da Diyarbakır’ın İslam egemenliğine geçmesinin ardından, şehirde merkezi bir konuma sahip olan Mar Thoma Kilisesi’nin camiye dönüştürüldüğü belirtilmektedir. Emevi ve Abbasi dönemine ait kitabesi bulunmayan camiinin Büyük Selçuklu dönemine kadarki durumu hakkında bilgiler kısıtlıdır. Bunların içinde en önemlisi 1040’lı yıllarda bölgeyi gezen İranlı seyyah Nasır-ı Hüsrev’in verdiği bilgilerdir. Seyyah yapıdan Bugünkü durumuna benzer tanımlamalarla bahsetmektedir. Caminin en erken tarihli kitabesi Büyük Selçuklu dönemine aittir. Avlunun güneybatı kenarında tek satır halinde olan kitabeden caminin 1091 tarihinde Büyük Selçuklu sultanı Melik sah’ın emri üzerine dönemin Diyarbakır valisi olarak görev yapan Amidüddevle Ebu Mansur Muhammed tarafından Kudüslü Muhammedoğlu Ahmet’in vekâletiyle onartıldığı anlaşılmaktadır. 1115 yılında geçirdiği büyük bir yangın ve deprem sonrasında büyük oranda zarar gören ve bir bölümü çöken yapı, geniş çaplı bir onarıma tabi tutuldu.

Onarım Aşamaları
Büyük Selçuklu hükümdarlığı zamanında Vali Amidüddevle 1090 yılında yıkılmaya yüz tutan bu yapıyı Sultan Melik Şah’ın isteği ile yeniden onarmıştır. Bununla ilgili 1091 tarihli kufi yazılı bir kitabeyi camiye yerleştirildi. Bu onarımdan sonra 1115 yılında bir deprem ve yangın sonucu yapı büyük zarar gördü. Sonraki yıllarda Anadolu Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev, 1241’de Osmanlı Padişahı IV.Mehmed, Akkoyunlu Uzun Hasan bu camiyi onardı. Ve bununla ilgili kitabelerini duvarlara yerleştiridiler. Ulu Cami, çeşitli zamanlarda değişik dönemlerde onarıldı ve her onarımda yeni yapılar eklenerek bugünkü şeklini aldı. Caminin duvarlarında bazı ustaların isimlerine de rastlanmakla beraber, bu ustaların caminin hangi bölümlerinde çalıştıkları bilinmemektedir. Bunların arasında Melik Şah’ın mimarı Urfalı Selami oğlu Mehmet’in, Nisanoğulları’ndan da Hibetullah el Gürgâni’nin burada çalıştığını gösteren yazıtlara vardır. Camiye halkın yardımlarıyla 1824’te bir onarım daha yapıldı. Yapı son dönemlerde 1964 1975-1977 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından çeşitli onarımlara tabi tutuldu. Ve en son Diyarbakır belediyesi tarafından onarılmak için çalışmalara başlandı.

Mimari Yapisi
Ulu Cami’nin büyük dikdörtgen bir avlusu vardır. Bu avlu üç yandan çeşitli yapılarla çevrilidir. Avlunun batısındaki iki katlı cepheyi Ebu Mansur İlaldı’nın yaptırdığı üzerindeki kitabeden anlaşılmaktadır. Bu bölüm antik çağın tiyatro cephelerini andırmaktadır. Ancak bu cepheye eklenen kitabeler ve silmeler ile değişik bir cephe görünümü elde edildi. Bu arada ikinci katta birbirlerinden farklı kemerler kullanıldı. Bu cephe doğu bölümünde 1163-1164 yıllarında İnaloğlu Mahmut ve veziri Nisanoğlu Ali zamanında tekrardan yapıldı. Bu bölüm de iki katlı olup, üst katı kütüphane olarak kullanıldı. Burada, sütunların üzerine ve girişte karşılaşılan aslan ile boğa mücadeleleri kabartma olarak işlemeler yapıldı.. Avlunun güneyinde ise, doğu cephesine bitişik olan Mesudiye Medresesi önün de bugün tek katlı olarak görülen sütunlu, sivri kemerli bir revak sırası yerleştirildi. Böylece camiye bir bütünlük kazandırıldı, Mesudiye medresesine de cami ile bağlantılı bir giriş mekânı oluşturuldu. Caminin avlusunun ortasında sekizgen sütunların taşıdığı şadırvan 1849 yılında yaptırıldı. Bu avlunun bir kenarında üçer sütunlu bir namazgâh ile bir de havuz bulunmaktadır. Caminin avluya bakan cephesinin ortasına bir mihrap yerleştirildi. Bunun sağ ve solunda içeriye girişler, pencereler ve caminin yan cephe ile birleştiği yerlere de yeniden birer kapı açtırıldı. Bu duvarı ortasından kesen uzun bir yazı frizi dikkati çekmektedir. Bu cephede üç sıra pencereler açıldı ve bunun üzeri eğimli bir çatı ile de ördürüldü. Böylece camiye giriş belirli bir şekilde ortaya çıkarılmıştır.Caminin ibadet mekanı iki ayak sırası ile mihraba paralel üç nefe ayrıldı, bunun orta bölümünü de daha geniş bir mekân kestırıldi.. Bu ayaklar birbirlerine sivri kemerlerle bağlandırıldı. Ve bu kemerlerin üzerine ikinci bir kemer dizisi daha yerleştirildi. İç mekânın soluna ve doğusuna rastlayan bölümde bir mihrap daha bulunmaktadır. Caminin en önemli bölümü olan mihrap ve minber XIX. yüzyılda yaptırıldı. Caminin ilk yapılışındaki mihrap ve minberi konusunda yeterli bilgi bulunmamaktadır. İbadet mekânının üzerini örten tavan kalem işleri ile süslemeler yapıldı. Bu tavan ile duvar arasındaki bağlantıyı sağlayan yere bir yazı frizi yerleştirildi. Caminin batısındaki bir kapıdan da minareye çıkılmaktadır. Minare kare gövdeli, silindirik külahlıdır. Üzerinde yer yer kitabeler bulunmaktadır.